حفاظت معماري و نسبت آن با تاريخ معماري، با نگاه به تجربۀ حفاظت در ايران

Conservation of Architecture and its Relation to the History of Architecture:A Glance on Conservational Experiences in Iran

حفاظت معماري و تاريخ معماري هريك مفهوم و حوزۀ جداگانه‌اي دارند. حفاظتْ حفظ اثر تاريخي و استمرار حيات آن را دنبال مي‌كند و تاريخ معماري به‌دنبال شناخت و فهم معماري گذشته است. حفاظت با بناهاي تاريخي كه شواهد تاريخ معماري محسوب مي‌شوند، سروكار دارد كه علاوه‌بر سرنوشت اين شواهد، تحقيق تاريخ معماري نيز اهميت مي‌يابد. در اين تحقيق، به‌دنبال آنيم كه بفهميم رابطۀ حفاظت معماري و تاريخ معماري چگونه به‌وقوع مي‌پيوندد و در اين رابطه، چه نسبتي ميان اين‌ دو قابل‌تصور است؟ هدف از اين نوشتار، فهم اين نسبت براي پيشبرد تاريخ معماري ايران است. روش تحقيق به‌كاررفته، توصيفي‌تحليلي و با اتكا به استدلال‌هاي عقلي است. راه به‌دست‌آوردن داده‌ها كتابخانه‌اي و در موارد محدود، مشاهدات ميداني بوده است. براي تبيين موضوعْ حفاظت در جايگاه عمل و جايگاه نظر شناسانده شده و تاريخ معماري در دو معناي تاريخ (1) معماري و تاريخ (2) معماري به‌كار رفته است. نقطۀ تلاقي و اشتراك حفاظت و تاريخ معماري در فضاي كاري حفاظت و در دو پردۀ اصلي به‌وقوع مي‌پيوندد. پردۀ نخست مربوط به مطالعات مقدماتي حفاظت است؛ زيرا اثر تاريخي (اثر معماري) را به‌درستي نمي‌توان مرمت كرد مگر آنكه به‌درستي شناخته شود و بخش مهمي از اين شناخت در حوزۀ تاريخ معماري روي مي‌دهد. پردۀ دوم در حين انجام عمليات حفاظتي روي مي‌نمايد. به اين نحو كه ممكن است نشانه‌هايي در بناي تاريخي آشكار شود كه تا پيش از اين شناخته شده نبود؛ اين آثار درواقع شواهد تازه‌اي است كه دست‌مايه‌اي براي تاريخ معماري محسوب مي‌شود. نحوۀ عمل حفاظت و تاريخ معماري، آن‌ها را در نقش پيش‌برنده (خادم) يا سدكننده (مانع) نسبت به‌هم آشكار مي‌كند. تجربۀ حفاظت در ايران نيز بيان‌كنندۀ رابطۀ ميان حفاظت و تاريخ معماري است كه آغاز جديِ آن از ميانۀ دهۀ 1340ش است. تاريخ‌نگاريِ معماريِ بناها و مجموعه‌هايي از قبيل مسجدجامع اصفهان، كاخ عالي‌قاپو، كاخ چهل‌ستون اصفهان، مسجدجامع اردستان، گنبد سلطانيه و ديگر بناها در حين حفاظت و مرمت به‌انجام رسيد. مطالعات منتشرشده نشان مي‌دهد شناختي كه در حين حفاظت از بناها حاصل شده، مبتني بر شواهد و اسناد پنهان در بنا بوده و نسبت‌به تاريخ‌نگاري‌هايي كه از راه‌هاي ديگر حاصل شده، متفاوت است.

Conservation and history of architecture are separate disciplines, each having their own concepts. Conservation regards the protection of a historical property and the continued life of a monument, while the history of architecture tries to identify and understand the architecture of the past. Conservation deals with historical monuments that constitute remaining evidence of architectural history. In addition to the future of these monuments, an investigation of their history is also of paramount importance in conservation. In this research, we try to understand the kind of relationship between conservation of architecture and history of architecture. This paper aims to interpret their relationship for a better understanding of architectural history in Iran. The research employs a descriptive-analytical method and logical reasoning. Data collection procedure included library research and, in some cases, field observations. Furthermore, the subject of conservation was defined in both theory and practice and the history of architecture was provided with two interpretations. The confluence of the two disciplines comes about at two major points in the profession of conservation. The first point is at the phase of preliminary studies–which mostly fall in the realm of the history of architecture–without which proper conservation is impossible. The second point occurs in the practice of conservation when signs, which were unknown earlier, are discovered during conservation works. The signs are, in fact, new evidence to be used in history of architecture. The inter-relation of a conservationist’s method of conservation and his/her approach to the history of architecture can be either that of a facilitator or obstructor. Since the mid-1960s, conservation works in Iran express a relationship between architectural conservation and architectural history. Historiographies of some monuments such as the Masjed-e Jāme‘, Ālī-Qāpū Palace, and Chehel Sotūn Palace of Isfahan, as well as the Masjed-e Jāme‘ of Ardestan were written alongside conservation works. The studies published show that findings during the practice of conservation are based on evidence and facts coming from the monument, and hence, they are quite different from historiographies that were produced in other ways.