علل دگرديسي ريشه‌هاي اساطيري شخصيت سودابه در داستان سياوش شاهنامه

Transformation of Sudabeh's character in the Siyavash story of Shahnameh

پژوهش حاضر بر آن است كه علل و عوامل تغيير و دگرگوني عظيم الهۀ باستاني آب را مورد بررسي قرار دهد. در عصر ماقبل تاريخ، بر اثر پديدة وام‌گيريِ اسطوره، باورها و آيين‌هاي مربوط به الهه آب به ماوراءالنهر كشيده شده است. هم‌زمان با شكل‌گيري نهايي داستان‌هاي حماسي در ايران اين الهه علاوه بر تحولات اجتناب ناپذير اساطيري در جريان تلفيق و هماهنگي با الگوهاي مردسالارانة قبايل هندوايراني كهن و تطبيق با سنت‌هاي اجتماعي رايج آن سامان، در افواه نقالان و گوسانان دربارهاي پارتيان اشكاني و كوشانيان به جايگاه بس فروتري هبوط كرد تا جايي كه به طور كلي از جهان خدايان پايين آمد. الهه آب با فراموش شدن ريشه و اصل آسماني‌اش و تحت‌تأثير خوارمايه انگاري زن و تغييرات متعدد سرانجام در شاهنامه خصوصيات نو پذيرفت و به صورت سودابه درآمد. از سوي ديگر دُموزي ايزد نباتي ِمرتبط با الهة بين‌النهريني نيز در اساطير ايران بر اثر عامل شكستگي به دو تن تبديل شد: يكي سياوش كه نقش و خويشكاري او همانند ايزد مقتول نباتي بين‌النهريني است و ديگري كيخسرو كه نقش ايزد بازآينده و تجديد حيات كنندة سياوش را دارد. اين شخصيت‌ها به صورت داستان سياوش و سودابه و همچنين كيخسرو به شاهنامة ابومنصوري و از آنجا نيز به شاهنامۀ فردوسي راه پيدا مي‌كنند.

The present article discusses the process of transformation of the character of an ancient goddess of water. In the age of prehistory and as a result of interaction of myths, the beliefs and rites about the water goddess were propagated in Mesopotamia. In Iran and in the process of formation of the character of the water goddess, this myth adapted herself to male-dominated patterns of Indo-Iranian tribes and to the current social traditions of Iran; on the other hand, according to the Gussāns (poets and story-tellers) of Parthian (Arsacids) and Kushans, she lost her situation and descended from her divine place. Her roots and divine origin were forgotten, and, finally, for belittling women and other various changes, she acquired new characteristics and was put in the limelight as Sudābeh. Also, Dumuzi, the god of vegetation and connected with the Mesopotamian water goddess, transformed to two characters in Iranian mythology: Siyāvash that his role is like the Mesopotamian murdered god, and Kei-Khosrow that, as a god, gives new life to Siyāvash. These characters, manifest in Shahnāmeh of Abumansuri in the story of Siyāvash and Sudābeh, and then through that book they appear in Shahnāmeh of Ferdowsi.