تعيين مؤثرترين ويژگي هاي فيزيكي و مكانيكي خاك برافزايش سطح مقطع آبكندها در استان اردبيل

Determination the most important physical and mechanical soil properties on increasing cross sections in Ardebil province

فرسایش آبكندی یكی از مهمترین انواع فرسایش در سطح كشور است كه در نقاط مختلف استان اردبیل وجود دارد و یكی از شاخص¬های گسترش آبكند افزایش سطح مقطع آن می¬باشد. توپوگرافی منطقه و ویژگی¬های خاك از جمله مهمترین عوامل مؤثر بر فرسایش آبكندی می¬باشند. با وجود اهمیت ویژگی¬های خاك در فرسایش آبكندی، تأثیر مستقیم این عوامل كمتر بررسی شده است و مطالعات محدودی در مورد تأثیر ویژگی-های فیزیكی و مكانیكی خاك بر فرسایش آبكندی انجام شده است. هدف این پژوهش تعیین تأثیر توپوگرافی بر فرسایش آبكندی و تأثیر ویژگی-های فیزیكی و مكانیكی خاك سطحی و زیرسطحی بر افزایش سطح مقطع آبكندها و در نهایت انتخاب مهمترین ویژگی¬های خاك مؤثر بر آن در سه منطقه اُرتاداغ، ملااحمد و سرچم استان اردبیل بود. همچنین رابطه بین مهمترین ویژگی¬های خاك و عوامل توپوگرافی نیز بررسی گردید. با استفاده از دو روش رابطه طبقات شیب با تراكم آبكندها و شاخص آستانه توپوگرافی كه S و A شیب و مساحت حوضه زه¬كشی آبكند و a و b ضرائب محیطی هستند، تأثیر توپوگرافی بر فرسایش آبكندی در سه منطقه ارزیابی شد. پس از انتخاب مجموعه¬ای مشابه از آبكندها در هر منطقه از نظر مشخصات حوضه زه¬كشی، گسترش آبكندها با اندازه¬گیری افزایش سطح مقطع آن¬ها در طول دو سال و در چهار نقطه از طول آبكندها اندازه¬گیری شد. با اندازه¬گیری 17 ویژگی مكانیكی و فیزیكی خاك سطحی و زیرسطحی در نقاط اندازه¬گیری سطح مقطع، با استفاده از تحلیل مؤلفه-های اصلی (PCA) مهمترین ویژگی¬های مؤثر بر افزایش سطح مقطع آبكند تعیین شد. در نهایت مدل رگرسیونی افزایش سطح مقطع آبكند در اثر مهمترین ویژگی¬های خاك حاصل از PCA، با رگرسیون گام به گام برای هر منطقه به دست آمد. رابطه طبقات شیب و تراكم آبكند نشان داد در منطقه ملااحمد با افزایش شیب تراكم آبكند بیشتر شده است و در منطقه اُرتاداغ تا شیب 20-30 درصد این روند مشاهده شد، در حالی كه در منطقه سرچم رابطه¬ای بین طبقات شیب و تراكم آبكند وجود نداشت. با استفاده از شاخص آستانه توپوگرافی، فرآیند غالب هیدرولوژیكی تشكیل آبكند برای منطقه ملااحمد رواناب سطحی و برای منطقه سرچم جریان زیرزمینی تشخیص داده شد و در اُرتاداغ هر دو نوع جریان سطحی و زیرزمینی مؤثر شناخته شد. با انجام PCA در دو منطقه ملااحمد و اُرتاداغ عمدتا ویژگی¬های مكانیكی و پایداری خاكدانه¬ها بر افزایش سطح مقطع آبكند تأثیر بیشتری داشتند، در حالی كه در منطقه سرچم كلاس¬های اندازه ذرات و شاخص¬های پایداری خاكدانه¬ها تأثیر بیشتری داشتند. به طور كلی رابطه¬ی بین تراكم آبكند در طبقات مختلف شیب، آستانه توپوگرافی تشكیل آبكند و ویژگی¬های فیزیكی و مكانیكی مؤثر بر گسترش آبكندها نشان داد كه بین نوع جریان هیدرولوژیكی تشكیل آبكند و مهمترین ویژگی¬های خاك مؤثر بر افزایش سطح مقطع آبكند هماهنگی وجود دارد.

Introduction: Gully erosion is an important type of soil erosion in Iran and Ardebil province (Moghimi and Salami, 2011; Khatibi, 2006). Increasing the cross section of gullies is an indicator for gully developing (Deng et al, 2015). Topography and soil properties are two important factors in gully developing in various regions of worldwide (Poesena et al, 2003). Despite the importance of soil properties in gully erosion, the direct effect of these agents was less investigated and few researches have been carried out to the effect of physical and mechanical soil properties on gully erosion. Therefore, the objectives of this research were to determine 1) the effect of topography on gully erosion, 2) effect of surface and subsurface soil physical and mechanical properties on increasing the cross section of gullies and 3) to select the most important soil properties affect developing the cross section of gullies in three regions of Ardebil province (Ortadagh, Molla Ahmad, and Sarcham). In addition, the relationship between the most soil properties and topographic agents was investigated Materials and Methods: The effect of topography on gully erosion was investigated by using of two methods i.e. topographic threshold of gully forming (as , where A and S is gully watershed cross section and slop, respectively, a and b is local coefficients) and the relationship between slope classes with gullies density. In regard to catchment characteristics, a set of similar gullies was selected in each region and the changes of cross section area for gullies in four points along its length were measured as indicator of gully development during two years. 17 physical and mechanical of surface and subsurface soil properties in each point were measured and the most important properties that affect on gully development were selected based on principle component analysis (PCA) method. Finally, the stepwise regression model was fitted to the soil properties selecting from PCA for gully 's development in each region. Results: The relationship between Slope classes and gully density showed that in MollaAhmad region gully density was increased with increasing the slope. In OrtaDaghregion, similar trend was observed up to 20-30% slope, while in Sarcham region these was no relationship between slope classes and gully density. According to the topographic threshold it seems that runoff is the main agent for gully forming in MollaAhmad,but in Sarchamthe piping and tunnel erosion might have caused gully formation and in Ortadagh both surface and subsurface flows were recognized as effective agents for gully formation. Increasing values of the cross section for the selected gullies during 2 years was 0.9, 0.6, and 0.8 m2 for Ortadagh, MollaAhmad, and Sarcham regions respectively, which were 41, 44 and 61 percent more than their initial cross sections. Among mechanical soil properties, liquid limit (LL), plastic limit (PL) and shear strength (SS) had the negative and significant correlations with increasing the cross sections of gullies in 3 regions. Among the particle size fractions, Water dispersible clay had the most effect on increasing the gully’s cross sections and except for surface depth of Molla Ahmad, its correlation with gully’s cross section was significant. Principle component analysis (PCA) demonstarated that in MollaAhmad and Ortadagh mainly mechanical properties of soil and aggregate stability had the more effect on increasing the gully cross section, but in Sarcham soil particle size classes and aggregate stability indices had more effect on gully’s cross section. Conclusion: According to topography threshold, it can be concluded that surface runoff is the main agent for gully forming in MollaAhmad and gully density increases by increasing the slope classes. In this region the effect of surface runoff on surface soil erosion was sever. In Sarcham there was no relationship between slope and gully density and it was found that the subsurface flow is predominant factor for gully forming. In OrtaDagh both surface and subsurface flows were the main factors for gully forming, so due to increasing the surface flow up to slope 20-30% class, maximum gully density was noted in this slope class and the effect of subsurface soil properties in developing gully cross section was higher than surface soil properties. In general, the relationship between gully density with slope classes, topographic threshold and soil physical and mechanical properties which were effective on gully development indicated the close consistency between the type of hydrologic flow in gully forming and the most important soil properties on increasing the gully’s cross section.