تحليل موقعيتّ به مثابه روشي براي پژوهش دربارة شهر اسلامي

Situational analysis as a method in in research on characteristics and components of Islamic city

يكي از مسائل موجود در مطالعه شهر و شهرسازي اسلامي، مدير توجه كافي به روش شناسي هاي منسجم و متناسب با ويژگيهاي اين عرصه است. در اين زمينه، استفاده از روشهاي كيفي همراه با بررسي نقادانه امكانات و توانمنديهاي آنها براي تدوين نظريه هاي منسجم و كاربردي براي ارتقاي شهرسازي اسلامي راه گشاست. از جمله اين روشهاء روش نظريه زمينه اي است كه به صورت فزاينده مورد توجه پژوهشگران رشته هاي مختلف و از جمله نظامهاي علمي مرتبط با محيط انسان ساخت قرار گرفته است. يكي از نسخه ها و خوانش هاي متعدد نظريه زمينه اي، تحليل موقعيت است. مقاله حاضر در پي آن است تا با بهره گيري از اين روش در نمونه اي از مطالعات تعريف شده ذيل عنوان شهرسازي اسلامي و ضمن بررسي ماهيت، ويژگيها و مؤلفه ها شهر اسلامي، امكانات و توانمندي هاي تحليل موقعيت در اين عرصه را مورد بررسي قرار دهد. بر اين اساس پاسخ گويي به دو سؤال مورد نظر است: خصوصيات، امكانات و ابزارهاي پيشنهادي تحليل موقعيت تا چه اندازه با ماهيت پژوهش در شهر و شهرسازي اسلامي هماهنگ است؟ چه ويژگيها و مؤلفه هايي براي شهر اسلامي در اسناد، متون، قواعد و گفتمان هاي مرتبط برشمرده شده است؛ اين مطالعه با بهره گيري از داده هاي موجود در متون فارسي در خصوص شهر اسلامي و با بررسي مؤلفه هاي انساني و غير انساني، عاملان فردي و جمعي، سازمانها، ساختهاي تماسي و مؤلفه هاي فضايي، زماني، اقتصادي، سياسي و نمادين در اين موقعيت، سعي در به دست دادن تصويري روشن از اين انگاره دارد. براي اين منظور نقشه هاي موقعيت، عرصه ها/جهان هاي اجتماعي و وضعيت به عنوان قلب روش تحليل موقعيت توليد و ارائه شده است. روش تحليل موقعيت با لحاظ پيچيدگي هاي مؤلفه ها و كنشگران گوناگون، توجه به رويكردهاي جديد و عاملين ناپيدا و خاموش، و با توجه به موقعيت به عنوان واحد تحليل مي تواند مسيري جديد براي پژوهش در شهرسازي اسلامي در اختيار قرار دهد. بخش ديگر نتايج متوجه پرسش دوم پژوهش است. در اين خصوص با توجه به نقشه هاي ترسيم شده و تحليل هاي مربوطه مي توان گفت شهر اسلامي انگاره اي چند بعدي و پيچيده است كه عاملان، ساخت هاي گفتماني، مؤلفه هاي فضايي، زماني، نمادين و اجتماعي مختلفي در ساخت و تعيين ويژگيهاي آن نقش دارند. هر گونه كاربست اين مفهوم در پژوهش هاي مربوطه بايد با توجه به اين پيچيدگيها و عدم قطعيت ها همراه باشد و رويكردهاي مختلف، وضعيت هاي گوناگون، شرايط متنوع، و نگرش هاي متفاوت را مورد توجه قرار دهد.

Despite its simple appearance, the Islamic city is one of the most challenging concepts studied in scientific disciplines including architecture, urbanism and the history of art. Besides theories approving or rejecting this concept, much research has been devoted to the study of the nature of the Islamic city and similar concepts. The importance of this concept is due to the fact that the viewpoints presented about it have had a considerable role in any attempt for designing, plan - ning, and organizing of cities based on Islamic culture in the contemporary period and the Islamic city has been considered as the key to the explanation of Islamic urbanism. Despite the con - sensus about the importance and urgency of planning and design coordinated with inhabitants principles, values and cultures, coherent methodologies missed. In this regard using qualitative methods combined with critical thoughts about their facilities and capabilities can provide activ - ist methodological tools to expose and reenvision the characteristics of Islamic city and Islamic urbanism. Over past twenty years situational analysis had used in a range of fields including art and humanities. In this article, we describe possibilities for using situational analysis in Islamic urbanism and provide examples of situational mapping from a study focusing on characteristics and components of Islamic city. In this regard we used pertinent texts from Persian literature about Islamic city as data and mapped individual and collective elements/ actors, nonhuman actors and discursive constructions. Situational maps, social worlds/ arenas maps and position - al maps illustrated. The results of the study have two main aspects. On one hand the results is about Islamic city. In this case, this study concludes that Islamic city concept in its current place as described and introduced mostly by western researchers cannot be useful for explaining the relationship between city and culture and Islamic values and consequently for the manifestation of Islamic urbanism in contemporary cities. On the other hand the results is about using situa - tional analysis in Islamic urbanism. Because of its capabilities and features, situational analysis can shed some light in research about Islamic city and Islamic urbanism.