زمان از ديدگاه حكما و متكلمان اسلامي

Time in the View of Islamic Philosophers and Theologians

يكي از مهمترين مسايل فلسفي كه هم در طبيعيات و هم در الهيات مورد بحث و تحقيق قرار گرفته، مسيله زمان است. اندكي از متكلمان، زمان را امري عدمي دانسته و آنرا يك توهم پنداشته‌اند. اما آن دسته از متكلمان و حكما كه زمان را امري وجودي دانسته‌اند در نحوه وجود و حقيقت آن نظريات مختلفي ارايه نموده‌اند. بعقيده گروهي از متكلمان، زمان يك امر موهوم است، يعني در خارج مصداق عيني ندارد اما منشا انتزاع دارد. اما كساني كه براي زمان وجود عيني قايل هستند، دو گروه هند: برخي آنرا جوهر مجرد از ماده و برخي ديگر، جوهر مادي و جسماني دانسته‌اند. اما نظريّه غالب اينست كه زمان داراي وجود عيني و داخل در مقوله «كم» ميباشد، يعني «كمّ متصل غيرقار است» كه باعتباري مقدار حركت و باعتبار ديگر عدد حركت است. زمان، مقدار حركت را در يك مسافت تعيين ميكند. در واقع نسبت زمان به حركت مانند نسبت جسم تعليمي است به جسم طبيعي. همانگونه كه جسم تعليمي ابعاد مبهم جسم طبيعي را تعيّن ميبخشد، زمان هم مقدار حركت را معيّن ميكند. از اين ميان ملا‌صدرا باريك‌بيني بيشتري به خرج داده و زمان را بُعدچهارم موجودات مادي ميداند. در اين مقاله، نظريات مختلف حكما و متكلمان درباره» زمان مورد تحقيق تحليلي قرار ميگيرد.

One of the most important philosophical problems which has been discussed and explored in both physics and theology is time. A few theologians have considered time to be a non-existent entity and an illusion. However, those theologians and philosophers who view time as an existential entity have presented various theories regarding the way of its existence and its truth. A group of theologians believe that time is an illusory thing, that is, it lacks an objective referent in the outside but has an origin of abstraction. Nevertheless, those who attribute an objective existence to time can be divided into two groups: some consider it to be an immaterial substance, and some others believe that it is a material and corporeal substance. However, the dominant theory holds that time enjoys an objective existence under the category of “quantity”; in other words, it is a “non-static continuous quantity” which is equal to the amount of motion in a sense, and the number of motion in another sense. Time measures the amount of motion over a specific distance. In fact, the relation of time to motion is similar to the relation of mathematical body to physical body. As a mathematical body grants determination to the ambiguous dimensions of a physical body, time also determines the amount of motion. Among all thinkers, Mulla Sadra treats this issue more meticulously and introduces time as the fourth dimension of material existents. This paper analyzes the various views of Muslim philosophers and theologians regarding time.