مقايسۀ مباني معرفت‌شناسانه و روش‌شناسانۀ قاضي عبدالجبار معتزلي و قاضي ابوبكر باقلاني در معرفت ديني

The Epistemological and the Methodological Foundations of Qāżī ʿAbd-Al-Jabbār B. Aḥmad and Abu Bakr Muḥammad ibn al-Ṭayyib al-Bāqillānī in Religious Knowledge: A Comparative Study

قاضی عبدالجبار معتزلی و قاضی ابوبكر باقلانی ضمن آن كه در امكان و ضرورت معرفت خدای سبحان و وجوب تفكر و ضرورت استدلال در شناخت خدا هم‌رأی هستند، اما در پاره‌ای از مبانی معرفت‌شناختی و روش‌شناختی اختلاف نظر دارند. مهم‌ترین اختلاف نظر این دو در زمینۀ معرفت‌شناسی متمركز بر پاسخ به این سؤالات است: «آیا وجوب معرفت الله را عقل به ما می‌گوید یا شرع؟»، «آیا رابطۀ تفكر و معرفت تولیدی است یا استلزامی؟». در پاسخ به این سؤالات قاضی عبدالجبار رأی به «وجوب عقلی» معرفت الله می‌دهد، رابطۀ تفكر و معرفت را نیز «تولیدی» می‌داند و تولید علم را بر تفكر، كه فعل اختیاری انسان است، مستقر می‌كند. اما قاضی ابوبكر باقلانی بر «وجوب شرعی» معرفت الله تأكید می‌كند و رابطۀ تفكر و معرفت را نیز «استلزامی» می‌داند، تولید علم را نیز بر قدرت محدثه، كه به نظریۀ كسب اشعری برمی‌گردد، متكی می‌كند. در روش‌شناسی نیز اگرچه دو متكلم در اعتبار روش‌های حسی، عقلی و نقلی در كلام اشتراك دارند، در میزان اعتبار و تقدم هر یك از این روش‌ها بین آن دو اختلاف نظر است.

As two Muslim thinkers, Qāżī ʿAbd-Al-Jabbār B. Aḥmad and Abu Bakr Muḥammad ibn al-Ṭayyib al-Bāqillānī agree on the possibility and necessity of the knowledge of Allah and the necessity of thinking and reasoning for knowing God. But they disagree over some epistemological and methodological principles. In this article, we will investigate some of these disagreements. The main differences between the two theologians in the epistemological foundations are focused on answers to questions such as whether reason or religion prove the necessity of the knowledge of God or whether the relationship between thought and knowledge is productive or implicative. Qāżī ʿAbd-Al-Jabbār defends the "rational necessity" of the knowledge of God as well as the ʹproductive relationʹ between thought and knowledge. He also believes the thought, as a human free action, to be the root of knowledge. However, Abu Bakr al-Bāqillānī defends the "religious necessity" of the knowledge of God and the "implicative relation" between thought and knowledge. Besides, based on the Ash’arite theory of acquisition, he believes that creation of knowledge is based on the power of creator. So, although two theologians are agreed on the validity of empirical, rational and religious methods in theology, they disagree over the degree of validity and priority of each of these methods.