نقد و بررسي پاسخ‌هاي فخر رازي به شبهات كلامي در باب توحيد افعالي

Revisiting Fakhr al-Din al-Razi’s Responses to the Theological Doubts over the Unity of Divine Acts

شبهاتی را كه در مسئلۀ توحید افعالی خداوند در آثار فخر رازی مطرح شده و او به آنها پاسخ داده است می‌توان در سه دسته جای داد: شبهات مبتنی بر محدود دانستن قلمرو قدرت خداوند، مانند شبهۀ عدم تعلق قدرت خداوند بر مثل یا عین مقدور بنده؛ شبهات مبتنی بر محدود دانستن علم و اراده خداوند، مانند شبهۀ خروج كفر و فسق از شمول قضا و قدر الهی؛ و شبهات مبتنی بر عقلی دانستن حسن و قبح، مانند شبهۀ بطلان تكلیف یا تكلیف بیش از توان. از نظر فخر رازی، شبهات دسته اول بر اساس تعلق قدرت خداوند به ممكنات ذاتی، شبهات دسته دوم بر اساس تمایز بین امر الهی و ارادۀ او، و شبهات دسته سوم بر اساس قول به حسن و قبح شرعی و جواز صدور قبیح از خداوند پاسخ می‌یابد. نقد و بررسی اصل شبهات و پاسخ‌های فخر رازی نشان می‌دهد كه اولاً هیچ یك از آن اشكالات و شبهات بر توحید افعالی وارد نیست، ثانیاً برخی پاسخ‌های فخر رازی به این شبهات صحیح و قابل قبول است، اما برخی دیگر مبتنی بر مبانی نادرست است كه در بسیاری از موارد نه تنها وافی به مقصود نیست، بلكه دارای اشكالات متعددی است.

The Principle of the Unity of Divine Acts which can be defined as conditionality of everything to Divine permission, Providence and will, has caused numerous objections. Fakhr al-Din al-Razi has tried to respond to the aforementioned objections. In this article, in order to review these responses and provide a proper explanation of the Unity of Divine Acts, I shall include the objections into three categories which are (1) objections based on restriction of the domain of divine power, (2) those which are based on restriction of the Knowledge and the Will of God, and (3) those which are based on rationality of good and evil. I shall then reread and analyze al-Razi’s ideas about these objections. It is concluded that none of the objections cast doubt on the principle of the unity of divine acts. Furthermore, while some of al-Razi’s responses are satisfactory, his other responses are based on doubtful foundations.