تحليل مفهوم حشر در فلسفۀ ملاصدرا و نسبت آن با مفهوم ديني حشر

Analysis of the Concept of ḥašr in Mullā Ṣadrā יs Philosophy and Its Relation to the Islamic Concept of ḥašr

صدرالمتألهین مفهوم حشر را در سه معنای متفاوت به كار برده است. اول، كاربرد حشر در معنای معاد جسمانی است، كه به تقریر خاص ملاصدرا از این موضوع اشاره دارد و غالباً با عبارت «حشر اجساد» از آن یاد می‌شود. دومین معنا، كاربرد حشر به عنوان موقفی از مواقف قیامت است. بر اساس این معنا، تمام انسان‌ها، پیش از حساب، در مكان و زمانی واحد جمع و آمادۀ حساب می‌شوند. حشر در این معنا، از نظر رتبی، بعد از بعث و پیش از حساب قرار دارد و شاید عنوان «محشر» از این معنا اخذ شده باشد. اما معنای سوم حشر رجوع موجودات به غایات و نهایات خود است. بر اساس آنچه ملاصدرا تحت عنوان حشر ارائه می‌كند، هر مرتبه از موجودات در یك سیر عمومی به سوی مراتب مافوق خود حركت می‌كند و این روند آن قدر ادامه می‌یابد تا در نهایت همگی در بالاترین مرتبۀ وجودی جمع گردند. این مرتبه از وجود كه می‌تواند جامع تمام موجودات باشد واجب تعالی است. لذا می‌توان گفت حشر به معنای رجوع الی الله است.

One can derive three main meanings from Mulla Sadraʹs use of the word ḥašr. The first usage is in the general meaning of hereafter that contains all the stages of the judgment day. Using the word in this meaning is also popular among theologians. The second meaning, is using the word ḥašr as one specific stage in the Day of Judgment. Based on this meaning, all human beings would be gathered at the same place at the same time, waiting for the judgment. This ḥašr happens after the resurrection and before judgment and the word maḥšar might have been derived from it. The third meaning is the return of all beings to their final destinations and extremes. Based on what he introduced as ḥašr, beings of all phases and levels move towards the higher levels in a universal process and this process will continue until all beings gather at the highest level of existence. This highest level of being that can contain all beings, is God himself. So we can claim that ḥašr means returning to God.