گونه‌شناسي مسجد - مدرسه‌هاي ايران، بر‌اساس شيوه دسترسي

The Typology of the Mosque-Schools of Iran Based on the Method of Access

حكومت‌هاي مذهبي در ايران به‌منظور آموزش امور ديني و مذهبي در فضايي مذهبي، به كمك زمينه فراهم شده به‌وسيله مسجد-آرامگاه‌ها و مسجد-خانقاه‌ها، دست به ساخت كالبدي جديد به نام مسجد-مدرسه زده‌اند. نحوه شكل‌گيري اين كالبد خاص و خصوصيات آن مورد مطالعات متعددي قرار گرفته است، با اين وجود به نظر مي‌رسد اين كالبد هنوز آموزه‌هاي بسياري براي معماري معاصر ايران داشته باشد. در مقاله شيوه‌هاي قابل استفاده براي گونه‌بندي بررسي ‌‌شده و شيوه تفسيري براي گونه‌بندي مناسب تشخيص داده شد. بر اين اساس كالبد و ساختار مسجد-مدرسه‌ها مطالعه شده و سعي ‌‌شد گونه‌بندي مناسبي بر‌اساس نحوه قرارگيري و ارتباط بين دو فضاي آموزشي و نيايشي براي اين فضاي عبادي ـ آموزشي پيشنهاد ‌شود. پژوهش حاضر بر‌اساس نتايج به دست آمده اين نوع كالبد معماري را به سه گروه كلي تقسيم و گونه‌بندي مي‌كند. در اين تحقيق از روش تحقيق توصيفي، تاريخي- تحليلي استفاده شده و اطلاعات مورد نياز از طريق منابع مكتوب و كتابخانه‌اي و مطالعات ميداني جمع‌آوري ‌‌شده است. مسجد-مدرسه‌هاي گونه اول، در منطقه مركزي ايران -شامل اصفهان، كاشان و يزد- و با نگاه ريزبينانه به شريعت اسلامي، بر‌اساس جدايي فضاي نيايشي و آموزشي ساخته مي‌شده‌اند. مساجد گونه دوم ساده‌تر و مختصرتر هستند و با گستردگي جغرافيايي وسيع، در موقعيت‌هايي با حساسيت سياسي و اجتماعي پايين‌تر طراحي و اجرا مي‌شده‌اند. گونه سوم از دو گونه ديگر متأخرتر بوده و تركيب كامل مسجد و مدرسه در آن كاملاً پذيرفته شده است. اين گونه در تهران و در دوره قاجار بسيار مورد توجه قرار گرفته و مساجد آن تا حدي متأثر از مسجد-مدرسه مروي هستند. بررسي ارتباطات موجود ميان زمان و مكان و ساختار مسجد-مدرسه‌ها نشانگر تأثير اعتقادات و حساسيت‌هاي مذهبي، ميزان هزينه و فضاي در نظر گرفته شده براي بنا و پيروي از شيوه ساخت مسجد-مدرسه‌هاي مشهور در شيوه ساخت مسجد-مدرسه‌هاست.

In order to teach religious philosophy and affairs in a religious space, Theocratic regimes of have begun to build a new school called the mosque-school with the help of the field provided by the mosque-shrines and the mosque-khanghah. Several studies have been conducted on the formation of these particular buildings and their properties; however, it seems that these architectural buildings still have many instructions for contemporary architecture of Iran. In this research, descriptive, historical-analytical research method has been used and the required information has been collected through written sources and field studies. In the article, suitable methods for typology were investigated and an interpretive method was found to be appropriate for the specific typology. Accordingly, the form and structure of the mosque-schools were studied and it was attempted to suggest a suitable typography based on the way of placement and the relationship between the two educational and religious parts and functions of building. The present study, based on the results, divides and categorizes this type of architectural buildings into three general groups. The first types of mosque-schools, in the central region of Iran -including Isfahan, Kashan and Yazd-have been constructed with a distinct view of Islamic Sharia based on the separation of religious and educational space. The second types of mosque-schools are simpler and more modest, and are designed and implemented in situations of lower political and social sensitivity with broad geographic spread. In the third type of our suggested typology, which is more recent of two other types, the full composition of the mosque and school has emerged. This type was very popular in Tehran and during the Qajar period and mosque-school form and structure of Marvi mosque-school had great effect on this type and followed by many of its mosque-schools. An examination of the existing relationships between the time and place and the form of the mosque-schools indicates the influence of religious beliefs and sensitivities, the amount of costs and space intended to build and following of the form and composition of well-known mosque-schools.