بررسي تاريخي و تبيين جايگاه حرفه اي و نقش معماران سنتي در فرآيند تحولات معماري و مرمت با تكيه بر منابع مكتوب

Study of Historical and constructional evolution of SAVE JAME mosque

بر اساس آثار و منابعِ موجود درباره معماري ايراني، به نظر مي رسد بخش زيادي از مطالعات تاريخ معماري ايران متمركز بر اثر معماري است و توجه به معمار آثار كمتر ديده مي شود. همچنين مطالعه سرگذشت اين معماري نشان مي دهد كه در كنار شرايط جامعه و حاكميت، بنَايان و معماران نيز نقش قابل تاملي در تداوم و تكامل اين معماري داشته و دارند. ازاين روي در راستاي كمك به شناخت و ارتقاء چنين ظرفيت و توانايي، بررسي زمينه هاي به حاشيه رفتن معماران سنتي با نگاهي آسيب شناسانه اجتناب ناپذير خواهد بود. لذا اين مقاله با استفاده از روش هاي توصيف ي​تاريخي و مطالعات كتابخانه​ اي به بررسي آنچه مي پردازد كه باعث تغيير نقش معماران سنتي در جامعه معماري و مرمت شده است. در نهايت نيز به جمع بندي اين عوامل پرداخته تا زمينه روشني از دلايل و شرايط رخ داده را بازگو نمايد. به طوركلي اين پژوهش در راستاي پاسخ به اين پرسش است كه «با توجه به تغييرات نظام و ساختار اجتماعي، به عنوان بخشي از تاريخ معماري ايران، پس از ورود آموزش جديد معماري، تعامل معماران سنتي با اين ساختار جديد چگونه بوده است؟». ازاين رو با جستجو در منابع مكتوب و در قالب يك روش توصيفي تاريخي اين بررسي​ها در قالب سه حوزه فعاليتي نظارت، طراحي و ساخت انجام پذيرفته است. اين پژوهش نشان مي دهد به دنبال تغييرات شرايط جامعه و نفوذ معماري مدرن، حوزه فعاليت معماران سنتي در معماري دچار ركود و تقريباً در طراحي و نظارت معماري به مرور جايگاه خود را از دست داده اند ولي در حفاظت از معماري تجربه آنها در معماري گذشته به عنوان نقطه مثبتي تلقي و تلاش شده است از آن بهره گرفته شود. درنهايت با اينكه در حال حاضر در حوزه معماري، بيشتر بنَايان سنتي شناخته مي شوند (فقط فعاليت ساختن)؛ ولي در حوزه حفاظت هنوز با نام معماران سنتي نقشي هرچند محدود در طراحي نيز دارند (فعاليت تعمير و طراحي).

SAVEH JAME mosque was erected in different periods like Isfahan's and Ardestan's Jame. Consideration of these constructions provides a lot of information about Iranian architecture evolution. Therefore، scholars analyze and separate the historical and physical periods in these buildings to understand Iranian architecture and the process of conversions correctly، based on historical method. Main four historical terms is suggested for SAVEH JAME mosque. This category is based on some criteria like techniques of architectural structure and covering، materials، date of ornaments and coincidence with the behind structure، precedence and subsequence of fabrics and relation between them and old floors، comparative analysis with similar construction. Today some important parts of mosque that is retained consist in trapezoid yard (Sahn)، southern Shabestan، western and eastern Shabestan with adobe columns and arc between them، Ahang arc، columns of northern Shabestan، rotunda and its forward Ivan، high western Ivan، construction with cross plan in southwest، the northeast minaret and various Mehrab and other decorations like Mehrab. Physical aspects of mosque are vague at first glance. Western Ivan، singular northeast minaret، entrances، ornaments of different terms are constituents without any relation with each other. This paper seeks to clarify the vague points by considering duration of mosque construction in different terms. Historical terms of mosque: 1. First term (primary mosque) (first Hegira century till the middle of fifth century) some adobe columns and some columns which are made from combination of adobe and mud are remained from this duration. Moreover، there are some adobe arcs that connect these columns to each other. 2. Second term (the middle of fifth Hegira century till early in seventh century) in this term، especially during Malekshah kingdom، some important parts of Saveh mosque was completed. Foundation of minaret was built. In addition two Navs were omitted then rotunda and its forward Ivan were constructed، adobe columns and arcs between them were invigorated by brick and some decorative elements were built by plaster on three northern columns in southern Shabestan. 3. Third term (seventh Hegira century till early in tenth century) three Navs were removed and a high Ivan is constructed about 11 meters in length. Furthermore، some main inner elevations were ornamented by brick. 4. Fourth term (early in tenth Hegira century till middle of thirteen century) in this term، the general structure of mosque did not change a lot. Some parts of construction (with structural problems) have been repaired. A cross plan building was constructed in southwest corner. Beside last arc (Tavizeh) and the next arch after it were omitted in west Ivan and a half dome was constructed there. A new tow-layered domed construction with square plan was constructed instead of an old domed construction with rectangular plan.