تبيين جايگاه فرهنگ هاي دوره مفرغ مياني و جديد در شمال غرب ايران «مطالعه موردي سفال هاي سبك اروميه و سفال خابور»

Explaining the Middle and Late Bronze Age Cultures of North-Western Iran, Case Study: Urmia Ware and Khabur Pottery

پس از فروپاشي فرهنگ كورا-ارس در دوره ي مفرغ قديم، در دوره هاي پسين (دوران مفرغ مياني و جديد، هزاره ي دوم ق.م.) فرهنگ كوچ نشيني مشترك و فراگيري در مناطق شمال غرب ايران، ماوراي قفقاز و شرق آناتولي رايج مي گردد. در شمال غرب ايران با توجه به گاهنگاري ارائه شده در دوره ي مفرغ مياني، دو نوع سنت سفالگري مشخص وجود دارد؛ يكي از آن ها به نام «ظروف سبك اروميه»، كه از هفتوان تپه لايه ي VIB به دست آمده است. براساس يافته هاي باستان شناسي، آغاز اين سنت از حدود 2200 ق.م. و خاتمه ي آن در شمال غرب ايران و شرق آناتولي حدود 1300 ق.م. بوده و دامنه ي انتشار آن از شمال غرب ايران و به اعتقاد برخي پژوهشگران از دشت قزوين (تپه ي سگزآباد) تا ماوراي قفقاز جنوبي و حوالي ارضروم در تركيه مي باشد. نوع ديگر سفال اين دوره، شامل «ظروف خابور» مي باشد. ظروف خابور در گستره ي بسيار وسيعي از غرب و شمال غرب ايران، شمال بين النهرين، سوريه تا جنوب آناتولي منتشر شده و منطقه ي ماردين به عنوان درواز ه ي ورود سفال خابور به آناتولي مطرح مي باشد. اين نوع سفال در شمال بين النهرين در ميان سال هاي (1900 تا 1600ق.م.) و در شمال-غرب ايران در دينخواه تپه با روش ترمولومنيسانس مابين 68 ± 2106 تا 58 ± 1684 ق.م. تاريخ گذاري شده است. سنت سفالگري نوع خابور با شروع عصر مفرغ جديد از ميان رفته و «سنت سفال نوزي» جايگزين آن گشته، اما سنت سفالي اروميه در نواحي شمال غرب ايران، قفقاز و شرق آناتولي تا شروع عصر آهن ادامه مي يابد. مقاله ي حاضر در نظر دارد حوزه ي انتشار سنت هاي سفالي اروميه و خابور، ويژگي هاي درون منطقه اي، اشتراكات و روابط بين منطقه اي در هزاره ي دوم ق.م. را مورد مطالعه قرار دهد. نتايج پژوهش حاضر نشان مي دهد فرهنگ-هاي دوره ي مفرغ، به ويژه سنت سفال خابور به واسطه ي گسترش تجارت در اين دوره حايز كمال اهميت است. از همين رو شاهد گسترش فرهنگ هاي سفالي اروميه و خابور در گستره اي از قفقاز، شرق تركيه، شمال عراق، غرب و شمال غرب ايران در اين دوره هستيم.

The 2nd and 1st millennium B.C.، have a special attraction for archaeologists due to the advent of widespread commercial relations and urbanization parameters، establishing an initial city-state and then the governments and creation of the empires. The 2nd millennium B.C. is known as the Bronze Age in Iranian archaeological literature. The Bronze Age is beginning from 3000 BC to 1500 B.C.، divided into three shorter periods of Early، Middle and Late Bronze Ages. Early Bronze Age is known as Kura Araxes in the northwest of Iran. In the 3rd millennium BC، Kura-Araxes culture included vast part of the Caucasus، North-West، Zagros and Northern Plateau of Iran، the east and south of Anatolia، north of Mesopotamia، and Levant’s areas in the east of Mediterranean which suddenly collapsed due to several factors. Following the collapse of these areas in the late 3rd millennium B.C.، the Culture of the painted pottery flourished in the 2nd millennium B.C. After destruction of this culture during later phases (Middle and Late Bronze Age، 2nd millennium B.C.)، nomadism expanded comprehensively in northwestern Iran، Transcaucasia and Eastern Anatolia. According to chronology of Middle Bronze Age، there are two distinct types of pottery in this area; Urmia and Khabur styles. The first one found in the Haftvan Tepe VI B. Edwards invented for first time Terminology of “Urmia style” after excavation of Haftvan Tepe VI B، however، he said it was Stronach’s suggestion. According to the archaeological findings، the tradition began at ca. 2200 B.C. and ended at northwestern Iran، eastern Anatolia ca. 1300 B.C.; however، some researchers believed it expanded from the Qazvin plain (Sagzabad Tepe) to the southern Caucasia and near Erzurum in Turkey. Characteristically، Urmia pottery is a painted monochrome or polychrome ware on red or dark orange background. The motifs of this culture are generally geometric subdivided into Van-Urmia، Tazehkand (Karmirbird)، Sevan-Uzerlik Tepe، Tray mountain and Sagezabad cultures. The latter form، Khabur، first time suggested by Melvin fowler to introduce the pithos with geometric and striped motif and Opaque colored found from Khabur Plain. It is characteristically buff ware with black or dark brown geometric or animal motifs. The Khabur wares expanded in vast area، from West and Northwest of Iran، Northern Mesopotamia، Syria and south of Anatolia، whereas Mardin region is known as the entrance gate of Khabur wares into Anatolia. This type of pottery has been dated between 1900 and 1600 B.C. in northern Mesopotamia and also between 2106 ± 68 and 1684 ± 58 B.C. by Thermoluminescent method in Dinkhah Tepe (Northwest of Iran). Khabur style was discarded and replaced by Nuzi pottery at the beginning of Early Bronze Age، but the Urmia style continued in the northwest of Iran، the Caucasia and East of Anatolia until the beginning of Iron Age. There is not much difference between Middle and Late Bronze Ages especially in subsistence strategies and the nature of settlements. The only significant difference is the advent and expansion of polychrome technique and new realistic naturalistic animal and human motifs. Some new forms of pottery appeared in Late Bronze Age including thin bowls with vertical bodies، double-angled wares and boot-shaped rhytons. In this article، there is an attempt to study the expansion of Urmia and Khabur Styles، Intra-regional features، and mutual and inter-regional relations during 2nd millennium BC.Conclusions indicate that the Bronze Age cultures، especially Khabur Style is very important due to the expansion of trade during the period، therefore، the cultures of Urmia and Khabur expanded in Caucasia، East of Turkey، North of Iraq، west and northwest of Iran during this period.