افول در اوج شكوه: بررسي تحليلي مناسبات سلطان محمد فاتح و طبقه علميه عثماني

The decline at the peak of glory: An analytical survey on relations of Mehmet the Conqueror and the Ottoman Ilmiyye class

در ادوار پيش از سلطنت محمد دوم(855-1451/886-1481)، سير تاريخي مناسبات دولت عثماني و طبقه علميه، به گونه اي پيش رفته بود كه فارغ التحصيلان مدارس به واسطه دانش مدرسي و جايگاه ديني ـ اجتماعي خود، در دولت عثماني جايگاه مهمي پيدا كرده بودند و در تصميم گيري هاي مهم تاثير تعيين كننده اي داشتند. مرسوم شدن انتخاب و انتصاب وزيراعظم، به عنوان مقتدرترين فرد در ساختار دولت پس از شخص سلطان، از ميان مدرسيان خود دليل آشكاري براي اين مهم بود. با وجود اين، به رغم اينكه دوره زمامداري محمد فاتح، به واسطه تاسيس مدارس صحن ثمان و گسترش آموزش مدرسي، نقطه عطفي در تاريخ عثماني محسوب مي شود، اما مناسبات طبقه علميه با دولت عثماني در اين دوره، از حيث تاثيرگذاري بر سياست هاي سلطان عثماني تفاوت هاي بارز و آشكاري با ادوار پيشين داشت. بر اين اساس، در مطالعه حاضر با رويكردي تحليلي، اين مناسبات و عوامل دخيل در آن مورد بررسي قرار خواهد گرفت. يافته هاي اين پژوهش نشان مي دهد كه فتح شهر استانبول در 1453/857، قدرت و اقتدار محمد دوم را به گونه اي افزايش داد كه او ديگر نيازي براي مشاركت مدرسيان در قدرت و كسب مشروعيت از طريق جلب نظر آنها احساس نمي كرد. از اين رو، محمد فاتح برخلاف رسم مالوف، انتخاب وزيراعظم از ميان مدرسيان را كنار گذشت و فردي از طبقه غلامان(قول ها) را جايگزين ساخت تا برخلاف وزراء مدرسي پيشين، كاملاً تابع اوامر او باشد. بر اين اساس جايگاه و نفوذ مدرسيان طبقه علميه در دولت عثماني را به شكل چشمگيري كاهش داد. اين سلطان عثماني بر آن بود جهت برقراري اقتدار مطلق سلطنت، تلاش هاي مدرسيان براي تحت تاثير قرار دادن او و سياست هاي دولت را به حداقل برساند. با توجه به اينكه اين مهم، نمودار تلاش هاي اقتدارگرايانه اين سلطان عثماني بود، اظهار نارضايتي متعدد علماي برجسته و مخالفت هاي آشكار آنها نيز تغيير خاصي را در رويه او در قبال مدرسيان و طبقه علميه ايجاد نكرد.

While the period of the reign of Mehmet II (855-886 / 1451-1481)، due to establishing of Madaris-i Sahn-i Thiman and spreading of Madrasa education، is considered as an important turning point in the history of the Ottomans، but the relations of ‘Ilmiyye class and the Ottoman state during the period، because of the absolute authority of this sultan، spent the specific and different conditions. In prior periods، Madrasa educators and ‘Ilmiyye class by their scholastic knowledge and religious status always had great influence on the Ottoman state and its important decisions. As far as the appointment of Grand Vizier، as the most powerful person in the structure of the Ottoman state after the Sultan، among madrasa graduators، becomes a tradition and companionship of this class actually was one of the main components in the legitimacy of the Ottoman sultans. But conquest of Istanbul in the early years of Mehmet II reign in 1453/857، that was called him as the Conqueror، increased the power and authority of this Sultan in a way that he did not feel any need of the participation of Madrasa graduators in power and gain of legitimacy through obtaining their satisfaction. Hence، unusual to established manner، he abandoned the appointment of grand vizier from the Madrasa graduators and replaced that by appointment of someone from his slaves (|åls) to completely obey his orders. Accordingly، the position and influence of the Madrasa graduators and ‘Ilmiyye class in the Ottoman state decreased significantly in his during reign and despite the complaint of outstanding ‘Ulemas from this conditions Mehmet the Conqueror did not his change the procedures about the Madrasa graduators and ‘Ilmiyye.