بررسي تطبيقي ترجمان‌البلاغه و محاسن‌الكلام

A Comparative Study of Tarjoman al-Balaghah and Mahasen al-Kalam

ترجمان‌البلاغه عمر رادوياني، به‌منزله كهن‌ترين كتاب در زمينه نقد و بلاغت فارسي، جايگاه ممتازي در ميان آثار بلاغي دارد و منبع اصلي و محل رجوع مولفان كتاب‌هاي بلاغي مهم بعد از آن، چون حدايق‌السحر و المعجم بوده است. با عنايت به اين مسيله كه ترجمان‌البلاغه نشان‌دهنده نخستين كوشش براي تثبيت و ادراك صنايع ادبي زبان فارسي است، اين پژوهش به بررسي ساختار ترجمان‌البلاغه، و ميزان الگوبرداري و نوآوري در آن اختصاص دارد. به‌اين‌منظور، ابتدا به معرفي و بررسي ماخذ اصلي اين كتاب، يعني محاسن الكلام في النظم و النثر، اثر مرغيناني، پرداخته‌ايم و كتاب را ازمنظر پيكره‌بندي، تعاريف، عنوان هاي صنايع ادبي، فهرست ها و شاهدمثال ها بررسي كرده‌ايم و فصول محاسن‌الكلام را با مرجع اصلي آن يعني كتاب البديع ابن‌معتز نيز مطابقت داده‌ايم؛ سپس، به ساختار ترجمان‌البلاغه، چگونگي تنظيم صنايع آن، شيوه الگوبرداري آن از محاسن‌الكلام و جنبه‌هاي مشترك و متمايز آن با محاسن‌الكلام ‌ پرداخته‌ايم، تا دركنار آشنايي با فهرست‌بندي صنايع طبق منبع اصلي آن، بتوان تغييرات و افزوني‌هاي صنايع را در تقسيم‌بندي‌هاي جديد و شاهدمثال‌هاي فارسي شناخت و بدين‌وسيله سير تحول و شكل‌گيري بلاغت فارسي را از ابتدا مشاهده و تبيين كرد. يافته‌ها نشان داد كه رادوياني ضمن تاثيرپذيري مستقيم از محاسن‌الكلام، صنايعي را افزوده و نيز شاخه‌بندي كرده‌‌است كه در محاسن‌الكلام نيست، به‌طوري‌كه بلاغيون پس از او اثر او را الگوي تدوين آثار خود قرار داده‌اند. از ابداعات رادوياني، آوردن اشعار فارسي با تلاش شخصي خويش است، كه گنجينه‌اي از نام‌ها و اشعار ايراني است. رادوياني، درعين اقتباس از كتاب محاسن الكلام، در ترجمان‌البلاغه شيوه‌اي نو برگزيده‌است و اثرش درعين سادگي و رواني، شكل فارسي مطلوبي به خود گرفته‌است.

Tarjoman al-Balaghah written by Omar Radoviani, as the oldest Persian book on eloquence and criticism, holds a special and prominent stand among works devoted to the subject.It is the main source and reference for significant Persian books on eloquence such as Hadaeghat al-Sehr and Al-Moʹjam, which were compiled later .It was the first attempt to understand and establish Persian literary devices.The present study is devoted to a structural review as well as an appraisal of the innovation and imitation of the book.To this end, we started with its main source, namelyMahasen al-Kalam Fi al-Nazm va al-Nasr written by Marghinani, and analyzed its configuration, definitions, titles of literary devices, indexes, and examples.Then, a few chapters of Mahasen-al-Kalam were compared with its main source,Al-Badiʹwritten by Ibn-al-Moʹtaz.We proceeded to review the structure of Tarjoman al-Balaghah, the way literary devices were organized, and how it was influenced by Mahasen al-Kalam.We concentrated on the similarities and differences between the two to get acquainted with indexing of literary devices based on the main reference, the alterations, as well as added devices in new classifications along with Persian examples.These enabled us to observe and explain the formation and development of Persian eloquence from the very beginning.Our findings indicated that although Radoviani was directly influenced by Mahasen al-Kalam, he added new devices and categories which were absent from Mahasen al-Kalam, and scholars in the field of eloquence used his book as a model for compiling new books.His innovations included utilizing a treasure of Persian names and poems by his own efforts.Although Radoviani adapted parts of Mahasen al-Kalam, he used a new structure, and his simple and fluent work took a pleasant Persian format