بررسي ديدگاه ابوحامد غزالي دربارۀ دروني بودن موانع عملي تحقق فعل اخلاقي

A Review of Abu Hamed Ghazali's View about the Internality of Practical Obstacles in the Realization of Moral Acts

در ميان عالمان اسلامي تأكيد ابوحامد محمد غزالي بر خودكاوي و خودشناسي در شناخت عوامل و موانع تحقّق فعلِ اخلاقي، برجستگي ويژه‌اي دارد. نظر غزالي دربارۀ اين‌كه چرا معرفت اخلاقيِ انسان لزوماً به عمل اخلاقي متناسب با آن نمي‌انجامد به رأي ارسطو نزديك است كه علاوه بر وجود معرفت‌‌، غلبه بر ضعف اراده را نيز در اين‌جا لازم مي‌دانست. غزالي مراحل شش‌گانه‌اي براي شكل‌گيري عمل اخلاقي معرفي مي‌كند كه براي طي كردن آن لازم است تا افزون بر فراهم آوردن عوامل تحقق فعل اخلاقي‌‌، موانع پيشِ پا نيز برداشته شوند. از سخنان غزالي در احياء علوم‌الدين به پنج مانع مي‌توان دست يافت. با تحليل سخن غزالي دربارۀ هر كدام از اين موانع - به‌ويژه شيطان - و نظريۀ او دربارۀ خواطر نيك و بد در درون انسان‌‌، مي‌توان احتمال بسيار داد كه او منشأ تمام آنها را دروني مي‌داند‌‌، نه وجود عاملي مستقل و خارج از انسان كه به نحوي به درون او راه پيدا مي‌كند. پذيرش چنين رأيي تأثيرات مهمي در تلقي‌‌، شناخت و معرفي عوامل و موانع اخلاقي و نيز در تربيت اخلاقي انسان دارد‌‌ و مي‌تواند به صورت رأيي فراگير‌‌، حتي تا بيرون از مرزهاي يك دين و مذهب خاص‌‌، مطرح شود.

Among Muslim scholars, Abu Hamed Muhammad Ghazali, emphasis on self-knowledge and introspection in recognizing the factors and obstacles in the realization of moral acts has special prominence. His view about why man's moral knowledge does not necessarily lead to corresponding moral acts is close to Aristotle's view which considers overcoming weak will as well as the existence of knowledge to be necessary in this regard. Ghazali provides six stages for the formation of moral acts which, in order to be traversed requires not only that the factors of realization of moral acts are available but also that any present obstacles be removed. Five obstacles can be extracted from Ghazali's sayings in Ihya e Ulumid Deen, (Revival of the Religious Sciences). By analyzing Ghazali's views about each of these obstacles - especially Satan - and his theory regarding good and bad thoughts in man, one can assume that he regards the origin of all of these obstacles to be internal, and not the presence of an independent and external factor which finds its way into man. If such a view is accepted, it will have important influences on accepting, knowing and defining moral factors and obstacles, as well as on man's moral training and it can also be proposed as a comprehensive view, even beyond the boundaries of a particular religion and denomination.