بررسي كمّي و كيفي اسانس گونه‌هاي مختلف مرزه (Satureja spp.) كشت شده در استان يزد

Investigation on quality and quantity of essential oil cultivated different Satureja species in Yazd province

تعدادی از گونه‌های مرزه (Satureja spp.) با دارا بودن تركیب‌های باارزشی همانند تیمول و كارواكرول از جایگاه ویژه‌ای در صنایع دارویی، بهداشتی، آرایشی برخوردار می‌باشند. هدف از اجرای این تحقیق، بررسی كمّیت و كیفیت روغن اسانسی اكسشن‌های مختلف گونه‌های مرزه در حالت زراعی بود. ابتدا بذر 35 اكسشن‌ از 10 گونه مختلف مرزه از رویشگاه‌های طبیعی كشور جمع‌آوری شده و پس از نشاء در گلخانه مزرعه تحقیقات گیاهان دارویی استان یزد واقع در گردفرامرز شاهدیه یزد، در قالب طرح بلوك كامل تصادفی، در سه تكرار كشت شدند. سرشاخه‌های گلدار آنها، طی چهار سال متوالی پس از كشت جمع‌آوری و خشك كردن در سایه به روش تقطیر با آب اسانس‌گیری انجام شد. پس از تعیین بازده اسانس بر اساس وزن خشك گیاه، اسانس به‌وسیله كروماتوگرافی گازی و كروماتوگرافی گازی متصل به طیف‌سنج جرمی تجزیه و شناسایی اسانس‌ها انجام شد. نتایج تجزیه واریانس میزان تولید وزن تر و وزن خشك اندام‌های هوایی، وزن خشك برگ، وزن خشك شاخه‌ها، بازده اسانس و میزان تولید اسانس در هكتار در سال‌های 1390، 1391 و 1392 در سطح 1% معنی‌دار بود. مقایسه میانگین‌ها توسط آزمون دانكن در سطح احتمال 5% انجام شد. از بین تركیب‌های شیمیایی موجود در اكسشن‌های مختلف 4 تركیب پارا-سیمن، گاما-ترپینن، تیمول و كارواكرول با درصد بالا در طی چهار سال مورد مقایسه و بررسی قرار گرفتند. همچنین تركیب‌های آلفا-توژان، آلفا-پینن، بتا-پینن، آلفا-ترپینن، ترانس كاریوفیلن، ترپینئول، اسپاتولنئول و كاریوفیلن اكساید در برخی از اكسشن‌ها درصد بالایی را به خود اختصاص دادند. به‌طور كلی با در نظر گرفتن بازده، میزان تولید و تركیب‌های تشكیل‌دهنده اسانس، اكسشن‌های 15 (S. rechingeri) با منشأ استان ایلام با میانگین 5.8% اسانس و میزان تولید 113.9 كیلوگرم اسانس در هكتار و 64% كارواكرول و 2/12% تیمول، اكسشن 107 (S. spicigera) با منشأ استان گیلان با میانگین 2.4% اسانس و میزان 75.5 كیلوگرم اسانس در هكتار و 43.4% تیمول و 9.2% كارواكرول، اكسشن 24 (S. rechingeri) با منشأ استان ایلام با میانگین 4.2% اسانس و میزان تولید 63.8 كیلوگرم اسانس در هكتار و 75.4% كارواكرول و 6.2% تیمول و اكسشن SKM (S. bachtiarica) با منشأ استان یزد با 6/2%‌ اسانس و میزان تولید 51.9 كیلوگرم اسانس در هكتار و 66% كارواكرول و 0.5% تیمول به‌ترتیب به‌عنوان اكسشن‌های برتر معرفی می‌شوند.

Essential oils of Satureja spp. contain valuable components, such as thymol and carvacrol. This research was carried due to evaluate essential oil quality and quantity of different accessions of Satureja species in cultivated condition., Seeds of 35 accessions of 10 Satureja species were collected from natural habitats and the seedlings were planted, using a randomized complete block design with for three replications at Medicinal Plants Research Station, Yazd, Iran. Aerial parts of plants were collected during four consecutive years, air dried in shadow and essential oils were extracted with hydrodistillation clevenger method. Essential oil compounds were identified by Gas chromatography (GC) and chromatography-mass spectroscopy (GC/MS). Analysis of variance showed significant differences at 1% between accessions for percentage of essential oil and essential oil yield per hectare. According to the results, accessions 15 (Satureja rechingeri) from Ilam province with 5.8% and 113.9 kg/ha essential oils, and 64% carvacrol and 12.2% thymol; accession 107 (S. spicigera) from Gillan province with 2.4% and 75.5 kg/ha essential oils, and 9.2% carvacrol and 43.4% thymol; accession 24 (S. rechingeri) from Ilam province with 4.2% and 63.8 kg/ha essential oils, and 75.4% carvacrol and 6.2% thymol; and SKM (S. bachtiarica ) from Yazd province with 2.6% and 51.5 kg/ha, essential oils, and 66% carvacrol and 0.5% thymol, respectively, showed the highest essential oil production in Yazd, Iran.