نميرد هميشه ... (پژوهشي در باره قيود استمرار وكاربرد آنها در جملات منفي در زبان هاي ايراني با توجه به مصراعي از حافظ)

A Study of the Use of the Adverbs of Continuity and Permanency in the Meaning of “Never” in Iranian Languages

از مهمترين مناقشات و مجادلات علمي در باب شعر حافظ، بحث درباره وجوه مختلف قرائت ابياتي از ديوان اوست، و از جمله معروف ترين موارد آن مي توان به اختلاف نظر در مورد تعلق قيد «هميشه» به يكي از دو جمله پايه و پيرو مصراع دوم در بيت معروف «از آن به دير مغانم عزيز مي دارند/ كه آتشي كه نميرد هميشه در دل ماست» اشاره كرد. اغلب حافظ پژوهان و مصححان ديوان او، در اين مورد قائل به تعلق قيد «هميشه» به جمله پايه «كه آتش[ي] در دل ماست» هستند. در پژوهش حاضر، با استخراج شواهدي از كاربردهاي معنايي مختلف قيود ديمومت و استمرار از قبيل «هميشه» و مترادفات آن، در انواع مختلف جملات منفي در متون فارسي دري، و دسته بندي آنها و اثبات وجود معناي «هرگز» در برخي شواهد و با اشاره به سابقه وجود چنين ساختاري در زبان هاي باستاني و ميانه ايراني، ضمن طرح ديدگاه هاي گوناگون در باب وجوه قرائت دوگانه بيت مذكور و نقد آنها، چنين نتيجه گرفته شده است كه با توجه به سوابق و شواهد موجود، نه تنها اشكالي بر فرض تعلق قيد «هميشه» به فعل «نميرد» وارد نيست، بلكه به احتمال قريب به يقين شاعر به تعلق اين قيد به جمله موصولي (نميرد هميشه) بيشتر نظر داشته است.

One of the most important scientific controversies about Hafez’ poetry is the debate about the different readings of the verses of his Divan. Among the most famous cases of such disagreement is about the belonging of the adverb “هميشه” (always) to the main or the subordinate sentence of the second hemistich of the verse از آن به دير مغانم عزيز مي‌دارند//كه آتشي كه نميرد هميشه در دل ماست. Most of the Hafez researchers and editors have considered the adverb as a part of the main sentence (كه آتشـ[ي] در دل ماست). In this study the evidences of various uses of the adverbs of continuity and permanency, such as “هميشه” and their cognates in various negative sentences in modern Persian are extracted. After categorizing them, the meaning “never” for such words is proved and the history of such structures in old and middle Iranian languages has been traced. After presenting the various ideas about the double reading aspects of the verse in question, it is concluded that not only it is not wrong to assume the adverb as relating to the verb “نميرد”, but also it is more probable that the poet has considered it as the adverb of relative sentence (نميرد هميشه).