بررسي ترسيمات پيكرنما مضامين اُخروي در هنر اسلامي ايران

To study the objective and figurative representation of the heavenly contexts in Iranian Islamic art

هنر ديني ايران در پي تجلي امر والا از هرگونه ترسيم پيكرنما پرهيز كرده است. در اين ميان موضوعات مذهبي و امور اُخروي به واسطۀ نياز به ترسيم پيكرنما و فضاي روايي در وادي ممنوعه قرار گرفتند. با وجود تأكيد بسيار قرآن و احاديث در اين حوزه، هنر ايران عاري از مصورسازي امور اُخروي است- جز موارد انگشت‌شماري مربوط به ديدار پيامبر از بهشت و جهنم در نسخ خطي معراج نامه‌ها- اعتلاي اين حوزه مربوط به هنر عاميانه دورۀ قاجار است. مطالعات به عمل آمده نشان مي‌دهد كه هنر اسلامي به واسطه نوع نگرش از ترسيم مضامين اُخروي پرهيز كرده است؛ اما با ورود به دوره قاجار براي اولين و به شكل مستقل شاهد ترسيم اين مضامين در ابعاد بزرگ هستيم. اين امر وقتي ميسر گشت كه طبقه هنرمند و سفارش دهنده تغيير يافت؛ در واقع هنرمند عاميانه با توجه به جهان بيني طبقه خويش به ترسيم پيكرنماي امور اُخروي دست زد. هدف پژوهش ترسيمات پيكرنما مضامين اُخروي در هنر ايران است تا يكي از كليدي‌ترين موضوعات ديني غايب در هنر ايران مورد مطالعه قرار گيرد. در اين مقاله به دو سوال زير پاسخ داده شده است: سير حركت آثار مربوط به مضامين اُخروي در هنر اسلامي ايران چگونه بوده است؟ ترسيم پيكره نماي مضامين اُخروي در دوره ي قاجار چه مشخصاتي دارد و چه تفاوت‌هايي با دوران پيشين دارد؟ روش تحقيق در اين مقاله توصيفي- تحليلي است و شيوه گردآوري مطالب كتابخانه‌اي است. در هنر عاميانه قاجار سه حوزۀ نقاشي قهوه‌خانه‌اي، نقاشي بقاع متبركه و نقاشي پشت شيشه بررسي شده است كه در آن‌ها با دنياي جديدي از ترسيم موضوعات اُخروي در ابعاد و گستردگي مختلفي روبه‌رو مي‌شويم؛ اين هنر براي اولين بار ايدئولوژي خاص طبقۀ عام را در ايران نمايش داد و آن اعتقادات راسخ مذهبي و باورهاي ديني است.

Iranian religious art has avoided any figurative representation following the expression of the exalted order. The religious topics and otherworldly affairs were restricted due to the necessity of the figurative representations and narrative atmosphere. Despite the frequent emphasis of Quran and Hadith in this field, the art of Iran is devoid of any visualization of otherworldly affairs - except rare cases relating to the prophet's visit to heaven and hell in the manuscripts of “Books of Ascension” (Mirajnama) - the culmination of this field is related to the folk art in the Qajar era. The studies show that the Islamic art has avoided the representation of otherworldly themes due to its viewpoint; yet, since the Qajar era, the large scale representation of these themes is observed independently and for the first time. This was made possible when the class of the artist and customer changed; in reality, the folk artist drew the figurative representation of otherworldly affairs according to the worldview of his class. The aim of this research is the figurative representations of otherworldly themes in the art of Iran to study one of the most crucial absent religious themes in the art of Iran. Two questions have been addressed in this article: 1. How did the works in regard to the otherworldly themes advanced in the Islamic art of Iran? 2. What characteristics does the representation of the otherworldly themes have in the Qajar era and what are its differences with the previous period? The research method is descriptive-analytical, based on library sources. In the Qajar folk art three categories of the Coffee House painting, holy shrines painting and Under Glass Painting have been studied, in which we encounter a new world in regard to the representation of otherworldly themes in various scales and extent; this art reflected the ideology exclusive to the common class in Iran for the first time, which is ardent religious beliefs and pious faiths.