كليدواژه :
فلزكاري سلجوقي , كتيبه , خط كوفي , خط ثلث
چكيده فارسي :
ظروف فلزي سلجوقي نماينده ي يكي از منحصر به فردترين تحولات كتيبه نگاري در آثار هنر ايران است. در اين پژوهش، ظروف فلزي كتيبه دار ايران از اوايل قرن چهارم تا اوايل هفتم هجري/ دهم تا سيزدهم ميلادي كه محقق توانسته به تصاوير آن ها دسترسي پيدا كند، مورد بررسي قرار گرفته است. تمام كتيبه هاي اين ظروف با خطوط كوفي و ثلث و با انواع تزييني مختلف ترسيم شده اند. اين مقاله به شيوه ي توصيفي- تحليلي انجام شده و هدف آن شناسايي انواع كتيبه هاي كوفي و ثلث بر ظروف فلزي اين دوران است. در اين پژوهش مبناي دسته بندي كتيبه ها، نوع خط، ساختار طراحي حروف و شيوه هاي تزييني به كار رفته در آن ها بوده است. در كتيبه هاي كوفي دو شيوه متفاوت از هم ديده مي شود كه داراي گونه هاي تزييني فرعي تري هستند. شيوه اول، خطوطي هستند كه تغييرات ضخامت خط در آن ها ديده نمي شود و بيشتر با فن مرصع كاري بر ظروف فلزي اين دوران نگاشته شده اند. اين شيوه از خطوط كوفي داراي سه نوع تزييني، برگدار، گره دارِ برگدار و گره دارِ انسان نما هستند. شيوه دوم، خطوطي است كه در آن ها طراحي هر حروف با توجه به موقعيتش در بين حروف ديگر شكل هاي متنوع تري دارد؛ در اين شيوه، برخي از حروف با ساختار هندسي متفاوتي طراحي شده اند و دواير در آن ها بيشتر ديده مي شود. اين كتيبه ها از نظر تزييني به سه حالت دايره وار (ساده)، برگدار و گره دار قابل دسته بندي هستند. خطوطي كه در اين پژوهش با نام ثلث از آن ها ياد شده است، حاصل تأثيرات نسخ و كوفي هستند و در دوره ي گذار به خط «ثلثِ تكامل يافته» طراحي شده اند. در اين كتيبه ها تركيب خط و تصوير از شيوه هاي ساده و بدون تزيينات تا شيوه هايي كه تسلط كامل تصويرگري اين دوران را نشان مي دهد در نوسان بوده است. در نمونه هاي ساده تر، تنها صورت هاي «انسان نما- جانورسان» به انتهاي حروف عمودي شكل افزوده شدند، اما در نمونه هاي پيچيده تر به تدريج، شدت هم آميزي خط و صور انساني و جانوري تا مرزهاي تصويرگري پيش رفته است و در حقيقت تلاقي ادبيات، تصويرگري و انديشه هاي عرفاني حاكم بر جامعه با كتيبه نگاري بر اشياء فلزي را آشكار مي سازد
چكيده لاتين :
Seljuk metal containers represent one of the most exclusive developments of inscription design in Iranian works of art. In this research, the metal containers with inscription belonging to early fourth to early seventh/tenth to thirteenth centuries, which the researcher has been able to gain access to their pictures, have been studied. All the inscriptions of these containers have been inscribed with Kufic and Thuluth scripts and with different types of ornaments. This article has been written with descriptive-analytical method and is aimed at identifying various Kufic and Thuluth inscriptions on metal containers of this period. In this research, the basis for categorization of the inscriptions has been the type of script, the design structure of the letters, and the decorative styles used in them. Two different styles are seen in the Kufic inscriptions that consist of more subsidiary decorative types. The first style includes scripts, in which variations of script thickness are not noticed and are more inscribed with inlay techniques on the metal containers of this period. This style of Kufic scripts includes three decorative types of foliated, foliated knotted and anthropomorphic knotted. The second style includes scripts in which the designing of each letter has a different form in respect to its position among other letters; in this style, some of the letters are designed with a different geometrical structure and more circles are seen in it. From a decorative point of view, these inscriptions are categorized in three modes of circular (plain), foliated, and knotted. The scripts that are mentioned as Thuluth in this research are the outcomes of the influence of Naskh and Kufic and are designed during the passage period to “developed Thuluth” scripts. In these inscriptions, the combination of script and image are varied from plain styles and without decorations to styles that show the full mastery of illustration of these periods. In plainer samples, only the “anthropomorphic-zoomorphic” forms are added to the end of the vertical letters; but in more complex samples, the intensity of intermingling of script and human and animal forms have gone so far as illustration borders and, in fact, reveal the meeting point of literature, illustration, and mystical ideas governing the society through inscription design on metal objects.
