شيخ محمود شبستري و مسئلۀ كثرت اديان

Shiykh Mahmūd Shabistarī and Pluralism

سنجش، تأييد يا تكذيب هيچ يك از آراي معطوف به واقعيت كثرت اديان، همچون حصرگرايي، شمول گرايي يا كثرت گرايي ديني، كه از مهم ترين مباحث دو حوزۀ فلسفۀ دين و كلام جديد به شمار مي آيند، مقصود اين نوشتار نيست. بلكه اين پژوهش بي هيچ ارزشداوري، تنها در پي تبيين رويكرد يكي از متأملان و عارفان شهير ايراني اسلامي نسبت به مقولۀ كثرت اديان است و مي كوشد تا پرده از چهرۀ رأي خاص وي دربارۀ اين مقولۀ مهم بردارد. هرچند كه در حاشيه، به خود مدعاي كثرت گرايي و رابطۀ آن با تجارب ديني نيز مي پردازد و از منظري پديدار شناختي، اين دو امر را بررسي مي كند. شيخ محمود شبستري كه از عرفاي نامدار ايراني اسلامي، و از نظريه پردازان عرصۀ انديشۀ ديني– عرفاني به شمار مي آيد، محور و منظور اين نوشتار است. وي كه در ارايۀ آراي مربوط به دين، بر بنياد جهان بيني عرفاني تكيه دارد، كوشيده است تا حاصل تأملات خويش را به هر دو زبان نظم و نثر، و در مطاوي آثاري ارجمند اما موجز به ظهور رساند. از وي، همچون برخي ديگر از عرفا، دربارۀ مقولۀ كثرت اديان نيز رأي و نظري باقي مانده است. قصد اين نوشتار پرداختن به رأي واقعي او دربارۀ مسئلۀ تكثر اديان است، تا بدين وسيله شعاعي هرچند كم رنگ، به ويژه دربارۀ آراي معطوف به كثرت اديان بر انديشۀ شبستري به طور خاص، و عرفان اسلامي به طور عام بيافكند و رأي شيخ را در اين باره بازنمايد. نگارنده برآن باور است كه حاصل كار نه تنها به شبستري، كه به ساير عارفان اسلامي نيز قابل تعميم است، زيرا همگي اين بزرگان، چنان كه فروتر تبيين خواهيم نمود، از نظر فكري و به ويژه فلسفي، در يك محدودۀ زماني و تحت سيطرۀ يك نظام و سنت انديشگاني واحد به سر مي برده اند.

The aim of this essay is not judging about exclusivism, inclusivism or pluralism as such, rather, it tries to explain the ideas of the well-known Iranian Muslim mystic, Shiykh Mahmūd Shabistarī, on pluralism. Moreover, by employing phenomenological method, this essay is going to deal with the concept of pluralism and its relation with religious experiences. Shiykh Mahmūd is a famous mystic and also a distinguished theorist in the field of religious-mystical thoughts. He takes a mystical approach to religious ideas and expresses his views through concise treatises in prose and verse. Like many mystics he frequently deals with different aspects of the multiplicity of religions. This essay attempts to survey his exact opinion on pluralism, so that it may throw new light on Shabistarī’s view in particular and Islamic mysticism in general.