بازخوانش بينامتني منظومة «جمشيد و خورشيد» سلمان ساوجي از منظر تاريخگرايي نو

An Intertextual Reconsideration of salman savedji’ s poem "Jamshid & khorshid" from the perspective of New Historicism.

در تاريخ ادبيات ايران، آثاري به مقتضيات فكري و فرهنگي زمانه آفريده شده‌اند كه مي‌تواند در رويكردي بازخوانشي ضمن اشاره به روانشناسي فردي و اجتماعي آن عصر، حلقه‌هايي از جريان‌شناسي ادبي در تكميل خلأهاي نگرش ساختاري باشند؛ منظومة «جمشيد و خورشيد» سلمان ساوجي(778ه.ق)، يكي از اين آثار است كه با وجود غفلت محققان؛ ظرفيتهايي قابل تأمل براي تأكيد بر نگرش ساختاري و شبكه‌اي به آثار ادبي يك دوره دارد. اين پژوهش، به كمك رهيافتهاي بينامتني و چارچوب نظري «تاريخگرايي نو»، ‌كوشيده است با ردگيري نشانه‌هاي درون‌متني و برون‌متني-برخلاف باور عمومي-عرفاني بودن منظومة جمشيد و خورشيد را اثبات كند. مطابق دستاوردهاي تحقيق، از دو ساحت مي‌توان به اثبات فرضية عرفاني بودن متن «جمشيد و خورشيد» پرداخت: نخست، رمزگشايي از شالودة بينامتني اثر كه با وجود پيوندي ديالكتيك(گفتگومدارنه) منظومه با اسطوره‌هاي ايران باستان و شاهنامه، و تقليد از زمينة غنايي و شگردهاي روايي خمسه سرايي بويژه هفت پيكر نظامي؛ سرشت بنيادين اثر بيشتر به سبب تأسي از ساختار و شگردهاي رمزي- عرفاني داستانهاي سهروردي؛ مثل عقل سرخ و صفير سيمرغ، سير العباد سنايي، داستان شيخ صنعان عطار، داستان قلعة ذات الصور و جدال چينيان و روميان در مثنوي مولانا، رنگ و بويي عرفاني دارد. دوم، از رهگذر كاربست نگرش تاريخگرايي جديد در تحليل اثر كه از همسويي ژرف‌ساخت اين منظومه با جريان صوفيگرايانة قرن هشتم، پرده مي‌گشايد و نشان مي‌دهد كه منظومة «جمشيد و خورشيد» ي نه در خلأ تاريخي و بريدگي از جريان مسلط عصر، بلكه در گفتگو با ساحت غالب فكري و فرهنگي قرن هشتم؛ يعني عرفان‌گرايي آفريده شده است.

In literary history of Iran, some works of art has been created based on the intellectual and cultural necessities of their time. If these works are reconsidered, they not only may refer to individual and social psychology of Iranian people of that era, but they can also be considered as the rings of the literary trend, which complete the lost parts. “Jamshid and Khorshid”, a poem by Salman Savejy, in spite of the researchers' negligence, is one of the works that has considerable potentiality for emphasizing the structural viewpoint towards the literary works of its time. Tracing the signs in and out of the text with the help of intertexual and New Historicism approaches, this research tries to prove that “Jamshid and Khorshid” is a mystical work (despite the public belief). Based on this research, it can be proved, in two ways, that “Jamshid and Khorshid” is a mystical poem. First, by decoding the intertexual foundation of the text which—in spite of its dialectic connection to ancient Iranian myths and Shahnameh and also in spite of its imitation of lyrical foundation and narrative techniques of Nizami especially in Haft Peykar—has a mystical color because of its imitation of the structure and cryptic and mystical techniques of Suhrawardi’s stories such as Aghl-e Sorkh and Safir-e Simorgh; Sanai's Seir al-Ebad; Attar's Sheykh Sanan; and Rumi's the story of Ghale Zat o Sovar ("The Castle with Photos") and The Quarrel between the Chinese and the Romans. Second, employing New Historicism shows the alignment of the deep structure of "Jamshid and Khorshid" with the mystical context of the eighth century. It also shows that this poem was not created in historical vacuum and separate from the dominant discourse of that time. "Jamshid and Khorshid" was created in correspondence with mysticism, the dominant cultural and intellectual discourse of the eighth century.