ساماندهي منابع و ذخاير آب شهر قم در دورۀ قاجار (با تكيه بر اسناد كاخ گلستان)

Water resources management of the city of Qom during the Qajarid era (1798-1925)

هدف: بررسي ميزان رونق منابع و ذخاير آب شهر قم در دوره حكومت قاجار و همچنين واكاوي نقش حكومت و طبقات مردمي در احداث و احيا و كنترل منابع و ذخاير آب شهر قم است. روش: مقاله با روش توصيفي- تحليلي و با استفاده از اسناد و مدارك آرشيوي و منابع كتابخانه اي تنظيم شده است. يافته ها و نتيجه گيري: شهر قم در ابتدا آب فراواني داشت؛ ولي مشكل اهالي آن، روش درست استفاده از اين آب براي آشاميدن و آبياري بود. پس از حمله افغان ها، شهر قم و همچنين ذخاير آبي آن آسيب جدي ديد و تا سال ها به همين وضع باقي ماند. حكومت قاجار با همكاري مردم براي ساماندهي ذخاير آبي قم دست به كار شد. 80 درصد از آب انبارهاي شناسايي شده، 67 درصد از يخچال ها، و 54 درصد از حمام ها در دوره قاجار ساخته شده اند. در ايجاد و احياي قنات به ترتيب سه طبقه ديوان سالاري، اعيان و اشراف طوايف، و روحانيون نقش موثرتري داشتند و درزمينه آب انبار، طبقه تجار نقش پررنگ تري ايفا كردند و در ساخت يخچال و حمام نيز طبقه ديوان سالاران بيشترين اهتمام را داشتند.

Purpose: Aims to investigate water resource management in the City of Qom during the Qajarid Period (1798-1925). After the invasion of Afghans which led to the fall of Safavids, Qom was hit hard. The city faced destruction and loss of population. After that, until the rise of the Qajarids, the city suffered many civil conflicts. With the establishment of the new rulers, tax incomes were required to preserve law and order. One important source of tax revenues was controlling the distribution of scarce water resources, including the Qom River and the man-made subterranean water canals called Kanats. This paper looks into the measures taken by governors and other social groups to organize and manage the water resources of the city. Method and Research Design: Library and archival resources were examined to collect data. Findings and Conclusion: Government bureaucrats, tribal chiefs, and the clergy played key roles in the construction and repair of Kanats. Merchants were instrumental in undertaking cistern construction and maintenance. Bureaucrats made more efforts to construct traditional ice holes and public baths. Most of the undertakings to build and revive water resources continued until the time of Naser al-Din Shah (r. 1846-1896).