در باب چيستيِ «هنر اسلامى»

On The Quiddity of “Islamic Art”

در دهه‌هاي اخير، كساني در به‌دست‌دادن تعريفي از «هنر اسلامي» كوشيده‌اند، اما ظاهراً اين تلاش‌ها به تعريف و تبيين روشني از «هنر اسلامي» نينجاميده. مدّعاي اين مقاله اين است كه شايد بايد چند گامي به عقب برداشت و پيش از تلاش در عرضه‌ي تعريفي از «هنر اسلامي»، به تحليل فلسفي اين مفهوم پرداخت و با اين روش معلوم كرد براي آن‌كه بتوانيم به نحوي توجيه‌پذير از «هنر اسلامي» سخن به ميان آوريم بايد پيشتر در خصوص چه مسائل بنيادي‌تري موضعمان را روشن كنيم، مسائلي از اين دست كه: اساساً مراد از «هنر» در «هنر اسلامي» چيست؟ آيا «هنر» قابليّتِ آن را دارد كه بتوان صفتِ «اسلامي» را در مورد آن به كار بُرد؟ قائل‌بودن به «هنر اسلامى» چه تعريفى از هنر را اقتضاء مي‌كند؟ «هنر اسلامي» چه ربط‌ونسبتي با زيبايي دارد؟ هر تعريفي از هنر را نمي‌توان مبنا قرار داد، چون هنر بر طبق برخي تلقّي‌ها ممكن است با «اسلامي‌بودن» در تعارض افتد. نكته‌ي ديگر اين است كه «هنر اسلامي» لاجرم بايد تكليفش را با مفهوم زيبايي روشن سازد و مشخّصاً موضعش را به لحاظ وجودشناختي در باب زيبايي معلوم دارد: اين‌كه زيبايي كيفيّتِ عيني امور است يا كيفيّت ذهنيِ آنها؟ مسأله‌ي خطير در اينجا اين است كه، از سويي، پذيرفتن ذهني‌بودن زيبايي با قائل‌بودن به زيبايي ذاتيِ خداوند در اسلام تعارض دارد و، از ديگرسو، پذيرفتن عيني‌بودن زيبايي در فلسفه‌ي معاصر با مشكلات نظري‌اي روبه‌روست. بنابراين داعيه‌دارِ «هنر اسلامي» بايد بتواند از پسِ هر دو مسأله بربيايد. و سه‌ديگر اينكه، به لحاظ معناشناختي، هر موصوفي محدوديت‌هايي را در خصوص اوصاف احتماليِ خود ايجاد مي‌كند و بنابراين در كاربرد «اسلامي» در وصف «هنر» بايد به چنين محدوديت‌هايي توجه كرد.

In the recent decades, some people have tried to define ‘Islamic art’, but seemingly these efforts have not led to an obvious definition and explanation. In this article, we claim that it would be better to retreat and, before trying to make a definition of ‘Islamic art’, to philosophically analyze this concept. Then, by means of this method, we would clarify that, in order to be able to speak justifiably of ‘Islamic art’, about what fundamental problems we should determine our positions first; problems such as: “What is the meaning of ‘art’ in ‘Islamic art’?” “Does ‘art’ has the capacity to ascribe ‘Islamic’ to it?” “Which definition of art does ‘Islamic Art’ demand?” “What is the relation of ‘Islamic art’ to beauty?” Contemplation on these problems has, at least, this benefit that it makes clear the limits to be observed in order to speak of ‘Islamic art’ and to make a definition of it. Firstly, not every definition of art can be considered as a foundation, because according to some conceptions of art it may conflict with ‘being Islamic’. Secondly, ‘Islamic art’ must determine its position, specifically its ontological position, towards the concept of beauty: Is beauty the objective quality of things or their subjective quality? The critical problems here are that, on the one hand, accepting that beauty is subjective conflicts with the essential beauty of God in Islam; and, on the other hand, accepting that beauty is objective leads us to some theoretical difficulties. Therefore, the advocate of ‘Islamic art’ must overcome both problems. an‎d thirdly, not any adjective can be ascribed to any noun, and there are some considerable limits as such. Therefore, such limits must be considered in ascribing ‘Islamic’ to ‘art’.