سياست مذهبي صفويان و پيامد آن بر توسعة موقوفات حرم امام رضا(ع)

Religious Policies of the Safavids and its Outcome in the Development of the Endowments of the Holy Shrine of Imam Reza

با تأسيس ﺳﻠﺴﻠﮥ صفوي، تشيع مذهب رسمي ايران اعلام شد و تغيير مذهب در قالب اصل سياست مذهبي صفويان در اين دوره پيگيري شد و به اجرا درآمد. در اجراي اين منظور، شاهان صفوي با گسترش فرهنگ وقف و ايجاد موقوفات2، بقاع متبركه را در جايگاه مكاني براي اشاﻋﮥ فرهنگ شيعه توسعه دادند و رونق بخشيدند. آستاﻧﮥ‌ مقدس امام‌رضا(ع) در مشهد، در حكم تنها آرامگاه از امامان شيعه در ايران، مهم‌ترين آستاﻧﮥ مذهبي تلقي شد و در مركز توجه صفويان قرار گرفت. شاهان صفوي به‌شيوه‌هاي مختلف شامل اختصاص بودجه‌هاي دولتي، وقف و اعطاء سيورغالات و صدقات به گسترش آن اهتمام ورزيدند و منافع متعددي را از آن مدنظر قرار دادند. از نتايج مهم عملكرد آنان، افزايش موقوفات حرم امام‌رضا(ع) بود كه در راستاي ايجاد مركزي براي اشاﻋﮥ فرهنگ شيعه، رونق و تداوم آن ادامه داشت. هدف اين مقاله بيان كاركرد توسعة موقوفات حرم حضرت رضا(ع) است. رويكرد مقاﻟﮥ حاضر اين است كه هدف عمدﮤ سياست مذهبي صفويان براي اشاﻋﮥ فرهنگ شيعه، با توﺳﻌﮥ اماكن مذهبي و ايجاد وقف و گسترش موقوفات تأمين شد. اجراي اين سياست در ارتباط با حرم امام‌رضا(ع) كه با حمايـت درخور توجه سياستمردان صفوي همراه شد، در كوتاه‌مدت و در آن عصر افزايش فضا، امكانات، سازمان اداري حرم و گسترش خدمات به زائران و مجاوران را به‌همراه داشت و در درازمدت، پايايي و پويايي اين سازمان را براي آينده تضمين كرد. در اين مقاله، داده‌هاي منابع شامل وقف‌نامه‌ها و نسخه‌هايِ خطي استخراج‌شده‌اند؛ همچنين به نتايج پژوهش‌هاي منتشرشده در موضوع موقوفات حرم امام‌رضا(ع) توجه شده است و با استفاده از روش توصيفي‌تحليلي، با نگرش تاريخي، گسترش موقوفات حرم امام‌رضا(ع) بررسي شده است.

By declaring Shia as the official religion of Iran, the Safavids used different tools to institutionalize and disseminate it. One of these tools was developing religious endowments. The holy shrine of Imam Reza, which is the only holy shrine of Twelver Shiites in Iran, became the most important religious state at the center of attention of the Safavids, and many endowments were established for it. As a result, the amount of endowments for the shrine increased. Goals of increasing the endowments for the shrine were to disseminate Shiite beliefs, glory/dynamism of the shrine and its continuity. The purpose of this article is to describe the function of the development of the endowments of the holy shrine of Reza (AS). The approach of this paper is that the main goal of the Safavid religious policy was to promote the Shia belief by developing religious places and creating endowments and expansion of the endowments. The implementation of this policy in connection with the shrine of Imam Reza (AS), which was accompanied with the support of the Safavid politicians, in the short and long term, increased the space, facilities, administrative organization of the shrine and the expansion of services to pilgrims and adjacent people, and in the long run, guaranteed the dynamism and the reliability of the organization for the future. In this paper, the data sources consisted of endowments and manuscripts extracted, as well as the results of published researches on the subject of the endowments of the shrine of Imam Reza (AS). Using the descriptive method, with the historical attitude, the expansion of the endowments of the shrine of Imam Reza (AS) has been investigated.