مضمون تقابل خِرد و آز و جايگاه آن درانديشۀ ايرانشهري

Concept of Xrad (Wisdom) Versus Ᾱz (Greed), and its Role in Iranshahri's Thought

تقابل خِرد و آز از كهن‌ترين، بنيادي‌ترين و پاياترين مضامين ايراني است كه در شكل‌دادن به حيات فكري و ديني و نيز اندﻳﺸﮥ سياسي ايرانيان باستان نقش بسيار مؤثري داشته است؛ اما متأسفانه كمتر به چشم آمده است. البته صورت‌هاي ديگر اين مضمون كه عبارت‌اند از تقابل سپنته‌مَينيو و انگره‌مَينيو، هرمزد و اهريمن، اَشَه و دْروج و... بيشتر كاويده شده‌اند؛ اما به‌نظر مي‌رسد فهم دقيق اين صورت‌ها نيز به فهم و درك مضمون تقابلِ خرد و آز وابسته باشد. پژوهش حاضر با تكيه‌بر روايت‌هاي ملي ايرانيان و با روش تاريخي و به‌شيوۀ توصيفي‌تحليلي، مي‌كوشد تا جايگاه اين مضمون را در جهان‌بيني ايرانيان نشان دهد و سهم آن را در شكل‌گيري انديشۀ ايرانشهري مشخص كند. نتايج اين پژوهش نشان مي‌دهد تقابل آز و خِرد از اين نظر كه بيش از هر جاي ديگر در وجود آدمي نمود مي‌يابد، صورتي انساني‌تر از ثنويّت ايراني است. براين‌اساس خرد يا عقل، گوهر الهي يا فرّه ايزديِ وجود انسان و بهترين راهنماي انسان براي گام‌برداشتن در مسير راستي يا اَشَه و رسيدن به رستگاري است و در برابر آن، آز اهريمني است كه تلاش مي‌كند انسان را به بيراهه بكشاند؛ همچنين در عالَم سياست و شهرياري، اين تقابل خود را در قالب تضاد و تقابل داد و بي‌داد نشان مي‌دهد. شهرياري كه خِرد راهنماي اوست، دادگر و فرّهمند است و شهرياري كه آز بر او چيره است، بي‌دادگر و ناگزير فاقد فرّه و مشروعيّت است. اين معني به‌ويژه در حكايت جمشيد و ضحاك نمود يافته است.

The contrast between Ᾱz (greed) and Xrad (wisdom) is one of the oldest, most fundamental and everlasting Iranian concepts which has had a very effective role in forming Iranian's political and religious thought; however, unfortunately, it has not been noticed well. Although other faces of this concept (i.e. the contrast between Spenta-Mainyu and Angra-Mainyu, Hormazd and Ahriman, Aša and Druj, etc.) have been researched more, it seems the exact perception of them depends on the understanding and perception of the contrast between Ᾱz and Xrad. This research, relying on national stories, with historical research method, attempts to show the role of this concept in Iranian cosmology and its contribution to form Iranshahri's thought. The results of this research indicate that the contrast between Ᾱz and Xrad is a human face of Iranian dualism, because it manifests inside human beings more than other places. Thus, Xrad is divine essence or Farr-e Īzadī (divine glory) inside humans, and it is best guide to go along Aša or rightness rout and reaching redemption, and in contrast, Ᾱz is a devil which tries to mislead humans. This encounter become manifest in the form of contrast between Dād (justice) and Bi-dād (injustice) in politics and ruling as well. The kings whose guide is Xrad, are just and they have Farr, but the kings who Ᾱz overcomes them, are oppression and so they do not have Farr and legitimacy. In particular, this idea has appeared in the myth of Jamšid and Ẓaḥḥāk.