تجزيه و تحليل نقش سياسي و اقتصادي دربند در دوره صفويه

Analysis of the Role of Derbent in the late Safavid Era

دربند نه تنها در عصر صفويه، بلكه از عصر باستان به‌علت همجواري با داغستان شمالي و اقوام بيابانگرد به‌عنوان دروازة ورود به قفقاز، ارّان و ايران شناخته مي‌شد. در عصر صفويه، اهميت دربند افزون بر موقعيت استراتژيكي آن به‌عنوان شهري مرزي، از نظر مذهبي نيز به‌صورت كانون مهاجرت قزلباشان تشيع درآمده بود. همچنين اين شهر در مسير راه تجارت ابريشم قفقاز و گيلان قرار داشت و بازرگانان محصولات خود را از مسير بندر اين شهر با روسيه و يا نقاط ديگر مبادله مي‌كردند. شاهان نخستينِ صفوي، به دليل اهميتي كه اين شهر در نظام اداري صفويه داشت به ارزش آن پي بردند، اما در اواخر صفويه دربند بارها شاهد هجوم داغستاني‌ها، قزاق‌ها و ديگر اقوام بود؛ علت اين امر عدم توجه حكومت صفوي نسبت به حفظ مناطق مرزي و استراتژيك بود. با توجه به گزارش­هاي موجود، مي­توان به اين نتيجه رسيد كه دربند در طول تاريخ به جهت موقعيت جغرافيايي خود همواره كليد فتح قفقاز، ارّان و گيلان از سوي مهاجمان شمال داغستان و روسيه بود و از سوي ديگر، مركز تجارت زميني و دريايي ايران با روسيه نيز به شمار مي­رفته است؛ در نتيجه عدم توجه حاكمان به دربند مي­توانست پيامدهاي ناگواري براي حيات سياسي ايران در پي داشته باشد. هدف از انجام پژوهش حاضر، تأثير نقش سياسي و تجارتي دربند بر مناسبات ايران و روسيه با تكيه بر اواخر عصر صفويه است.

Derbent was known not only in the Safavid era, but also from the ancient times due to its neighborhood with the northern Dagestan and the nomads. It was also the gateway to the Caucasus, Arran and Iran. In the Safavid era, the importance of Derbent, in addition to its strategic position as a border town, was from the religious perspective. It was a place for immigration of Shi'ite Qizilbashes. The city was also on the way to the silk trade road of the Caucasus and Guilan, and traders traded their products from the port of this city with Russia or elsewhere. The first Safavid kings valued the city due to its importance in the Safavid administrative system; however, in the late Safavid era, many times Derbent witnessed the invasion of the Dagestanians, the Cossacks and the other tribes. The reason for this was the lack of attention from the Safavid government to preserve the border and strategic areas. According to the available reports, it can be concluded that Derbent has consistently been the key to conquering the Caucasus, Arran and Guilan by the invaders of northern Dagestan and Russia. Due to its geographic location, Derbent was Iran's land and sea trading center with Russia. The lack of attention of the rulers to this area had an adverse effect on Iran's political life. The purpose of this research is to investigate the effects of political and commercial roles of Derbent on the relationships between Iran and Russia during the Safavid era, especially its final periods.