درآمدى بر كلام سياسى شيعه؛ قاعده لطف

يكى از حوزه هاى مهم انديشه سياسى در اسلام، كلام سياسى است. علىرغم قدمت طرح مسائل سياسى در علم كلام كه به نخستين سده اسلامى و سرآغاز پيدايش اين علم برمى گردد، كلام سياسى نتوانسته است همچون همتاى خود، فلسفه سياسى، مجموعه منسجمى را در طول تاريخ خود تشكيل دهد. در سده اخير با احياى انديشه هاى سياسى اسلامى و توجه به بازنگرى و بازخوانى تاريخ گذشته انديشه سياسى، حوزهاى كه متكلمان، آراء و عقايد سياسى خود را در آن مطرح مى ساختند، به نام حوزه كلام سياسى مشخص گرديده است. در اين ميان، مسائل مختلف سياسى در باب هاى مختلف كلام مطرح شده و حتى به تعبيرى، مسئله خلافت و امامت نخستين مباحث كلامى را تشكيل مى داده است، اما ما هنوز شاهد مجموعه متمركز و منسجمى تحت اين عنوان (كلام سياسى) نيستيم. در اين جهت، كلام سياسى شيعه سعى نموده است تا با طرح مباحث مهم سياسى، از موضع خود در مقابل فرقه ها و مذاهب ديگر اسلامى دفاع نمايد. اين امر از يك سو با تمسك به ادله نقلى ـ كتاب و سنت ـ و از سوى ديگر با ادله عقلى صورت گرفته است. ادله نقلى در طول تاريخ مورد توجه و استناد علماى شيعه قرار گرفته اند و آثار ارزشمندى همچون «الغدير» در صدد بيان اين ادله هستند. اما فراتر و مهمتر از اين ادله، توجه به ادله عقلى و نحوه استدلال عقلى متكلمان شيعى در اين باب است. تحرير مبانى عقلى كلام سياسى شيعه مى تواند از يك سو ما را در شناخت انديشه سياسى شيعى يارى رساند و از سوى ديگر در تبيين موضع شيعه در قبال مسائل جديد سياسى به كار رود. از اين رو در اين مقاله درصدد بررسى مبانى عقلى اين حوزه از معرفت سياسى خواهيم بود. بر اين اساس، سؤال اصلىاى كه ما در اين مقاله به دنبال پاسخ به آن خواهيم بود آن است كه «مبانى عقلى كلام سياسى شيعه كدام است؟» بديهى است كه پاسخ به اين سؤال اساسى و با توجه به گستره تاريخى موضوع مورد بحث و عدم امكان بررسى تمام اقوال متكلمان شيعى جز از طريق گزينش متفكران اصلى كلام شيعى امكانپذير نخواهد بود. از اين رو، ما صرفا بر اساس آراء و نظرات دو متكلم بزرگ شيعى يعنى شيخ مفيد (ره) و خواجه نصيرالدين طوسى (ره) اين مسئله را بررسى خواهيم كرد. علت گزينش اين دو متكلم آن است كه هر دو از متكلمان مهم و مؤسس در كلام شيعى محسوب مى شوند. شيخ مفيد در عصر خود توانست براى نخستين بار مواضع شيعى را به صورت كاملاً منسجم و مستدل مطرح و در مناظرات متعدد خود با سران و بزرگان مذاهب ديگر اسلامى از آنها دفاع نمايد. از اين رو شيخ مفيد نقطه عطفى در تاريخ كلام شيعى محسوب مى شود. اهميت خواجه نصيرالدين طوسى(ره) نيز از آن جهت است كه او با تلفيق فلسفه با كلام نقطه عطف ديگرى دركلام شيعه محسوب مى شود. خواجه نصيرالدين طوسى توانست با نبوغ سرشار خود اين دو حوزه تفكر را به يكديگر نزديك سازد.