آزادى و ولايت در فقه سياسى معاصر شيعه

با توجه به مطالبى كه گذشت مى توان به اين جمع بندى مختصر رسيد كه فقهاى معاصر شيعه با مفروض گرفتن مبانى كلامى خود در بحث از ولايت و آزادى با رويكرد اصولى ـ فقهى ديدگاه هاى خود درباره ولايت فقيه را بيان نموده اند. سؤال اساسى كه مطرح مى شود اين است كه آيا قاعده لطف و دليل حكمت كه ولايت پيامبر و امام معصوم را ثابت مىكرد، به دوران غيبت نيز منتقل شده است؟ پاسخ فقهاى شيعه به اين سؤال، عمدتا اين بود كه بايد به كلام معصومين و روايات آنها مراجعه كرد و بر اساس آن پاسخ سؤال مذكور را دريافت كرد. اين پاسخ آنها را از رويكرد كلامى به رويكردى اصولى ـ فقهى منتقل ساخت كه بر اساس اين رويكرد جديد متد و شيوه اصولى - فقهى وجه غالب شيوه هاى استدلال مى باشد. از سوى ديگر، پس از مراجعه به اين ادله و روايات، اين مطلب نيز روشن گشت كه ما در اين باره با مسأله اى به نام «فقدان نص» مواجهيم؛ از اين رو بايد در مباحث خود به اصلى مراجعه كنيم كه از آن به «اصل استظهار» ياد كرديم. بر اساس اين اصل بود كه فقها با مراجعه به روايات، تلاش كردند ظهور روايات را پى جويى نموده و بر اساس آن ظهور، پاسخ مناسبى به سؤال مذكور ارائه نمايند. حاصل مراجعه فقها به روايات و ادله مذكور، شكل گيرى ديدگاه هاى متعددى بود كه به طور كلى به چهار ديدگاه عمده در اين باره اشاره شد. صرف نظر از ديدگاهى كه اساسا براى فقيه تنها «جواز تصرف» را باور داشت، ديدگاه هاى ديگر اصل «ولايت» و به عبارت صحيح تر، اصل «تداوم ولايت» در دوران غيبت را پذيرفته بودند و در برخى از مسائل ديگر از جمله مبناى مشروعيت، انتصابى و انتخابى بودن و گستره ولايت او نيز با يكديگر اختلاف داشتند. اين اختلاف ها در نوع رابطه آزادى و ولايت تأثير زيادى بر جاى گذاشته است. همانگونه كه ملاحظه شد، رابطه آزادى و ولايت در اين ديدگاه ها يكسان نبوده، و اختلاف ديدگاه ها، موجب اختلاف اين رابطه شده است. در بررسى رابطه آزادى و ولايت در ديدگاههاى مذكور، به اين نكته مى توان به عنوان جمع بندى اشاره كرد كه در ديدگاه اول اصولاً بحث رابطه آزادى و ولايت طرح نمىشود؛ چرا كه ولايت پذيرفته نشده است. در ديدگاه دوم و سوم (ولايت در امورحسبيه و ولايت در فتوا و قضاوت) نيز چندان ناسازگارى ميان آزادى و ولايت پديد نمىآيد چرا كه اولاً در مفهوم ولايت، وجه سياسى آن برجسته نگرديده است و اختيارات و گستره ولايت نيز محدود به امور خاصى است. در حالى كه در ديدگاه چهارم، ناسازگارى زيادى ميان اين دو مفهوم ديده مى شود. از ديدگاه چهارم، سه قرائت عمده شكل گرفته است كه تلاش كرديم با اشاره به اين قرائتها، رابطه آزادى و ولايت را در آنها بررسى نماييم. به طور كلى در اين سه قرائت، با توجه به اينكه اولا وجه سياسى مفهوم ولايت برجسته مى شود و ثانيا گستره ولايت وسيعتر طرح مى گردد؛ ناسازگارى ميان آزادى و ولايت جدىتر نمايان مى گردد. با اشاره به مبانى كلامى مختلف به عنوان مفروضات قرائتهاى مذكور و تأثير آنها بر شكل گيرى قرائت ها و ديدگاه هاى مذكور، در بررسى رابطه آزادى و ولايت تلاش طرفداران آنها در حل ناسازگارى و معماى آزادى و ولايت مورد بررسى قرار گرفت. در نهايت تلاش كرديم به منظور فتح بابى مناسب در اين بحث، بر اساس منطق درونى نظريات و مبانى كلامى و اصولى ـ فقهى ديدگاه ها، رابطه آزادى و ولايت را در اين ديدگاه ها بررسى كرده، طرح ولايت در دوران غيبت را به عنوان تلاش فقهاى معاصر شيعه در راستاى ايجاد نوعى تلائم و سازگارى با آزادى و در نتيجه تفسيرى خاص از آزادى، مورد مداقّه قرار دهيم. بنابراين، مى توان گفت كه در فقه سياسى معاصر شيعه، اولاً مسأله آزادى قابل طرح بوده و ثانيا اين مسأله در رابطه با آزادى و ولايت هرچند به شكل غير مستقيم، طرح شده و ثالثا تلاش فقهاى معاصر شيعه در طرح ولايت در دوران غيبت به منظور ايجاد نوعى توازن و تعادل در ميان آزادى و ولايت قابل بررسى است، كه در همه اين مباحث تأثير مبانى كلامى مشاهده مى شود.