بررسي مفهوم و منشأ «عقل» در انديشه ناصرخسرو بر مبناي ديوان قصايد

Study of the Concept of Wisdom in Nasir Khusraw’s Mentality and His Ode Collection

انديشه هاي ديني و كتب مقدس از سرچشمه هاي زلال، جوشان و از منابع فكري اصيلِ شاعران و نويسندگان به حساب مي­آيد كه زمينه خودشناسي و خداشناسي انسان را هم فراهم مي­كنند. خداوند انسان را آفريد، بسياري از صفات و ويژگي هاي خود را هم به او تفويض كرد؛ از جمله او را به نيروي عقل مجهز نمود تا بتواند خير وُ شر، وَ صلاح و فساد خود را تشخيص دهد تا همچون خالق خود بتواند در نهاد و طبيعت درون و بيرون خود تصرف كند. از اين رو عقل در حيات، سعادت و سرنوشت آدمي نقشي انكار ناپذير دارد. هيچ دانش بشري نيست كه از پرتو آن بي­نياز باشد. در ادب فارسي سه شاعر بيش از ديگران دغدغه خرد دارند: فردوسي، ناصر خسرو و خيام؛ البته هركدام بنا به ساختار فكري و رويكرد خود، در مفهوم و تعبيري متفاوت. ناصر خسرو «عقل» را عطية الاهي و وجه مشترك ميان انسان و خدا، و در مفهوم مقيدِ آن به معناي اطاعت از حق و مايه رستگاري انسان مي داند. واژه «خرد = عقل» كليدواژه ذهن ناصرخسرو و از پركاربردترين واژگان حوزه انديشگي شاعر است، پژوهش حاضر به بررسي ريشه و منشأ اين واژه، ميزان بسامد آن در قصايد و به تبع آن به سرچشمه هاي فكري شاعر و دليل اهميت خرد در نزد ناصرخسرو مي پردازد. با توجه به اين كه ناصر خود حافظ و مفسر قرآن بر مبناي ديدگاه­هاي اسماعيليان بوده، تأثير پذيري وي از كتاب وحي، و بكارگيري اين واژه در همان مفهوم قراني را مفروض دانسته، با معيار بسامدي و آوردن شواهدي از ديوان به مقايسه ضمني كلام شاعر با آيات قرآن پرداخته شده است.

Religious thoughts and holy books which are considered to be poets’ and writers’ essential intellectual sources can facilitate the path of mankind’s theology and self-knowledge. After creating mankind, God conferred some of his aspects and characteristics to him and equipped him with wisdom so that he can discern the difference between good and evil. With such discernment, he, like his creator, obtained the capacity to appropriate the nature of both his internal and external worlds. Wisdom, having different dignities in different schools of thought, is considered to have an ineluctable role in mankind’s felicity, destiny and life. Wisdom is considered to be a keyword in Nasir Khusraw’s works and it has high recurrence frequency in them. He regards wisdom a divine boon and refers to it literally. Being an expert on Quranic interpretations on the basis of Ismaili school of thought, his reference to wisdom is heavily indebted to Quranic interpretation from the concept of wisdom. After brining examples of references to wisdom in Nasir Khusraw’s ode collection, the present study tacitly compares his verses with the holy verse of Quran. The present study is an inductive analysis that investigates the concept of wisdom, its intellectual sources and frequency in Nasir Khusraw’s ode collection. The objective of the study is to recognize Nasir Khusraw’s mentality and the significance of wisdom in it.