پديد آورندگان :
محمدي، هدا دانشگاه ملاير - دانشكده كشاورزي - گروه زراعت و اصلاح نباتات، ملاير، ايران , رستمي، مجيد دانشگاه ملاير - دانشكده كشاورزي - گروه زراعت و اصلاح نباتات، ملاير، ايران , ميرزايي تالارپشتي، رضا دانشگاه شهيد بهشتي - پژوهشكده علوم محيطي - گروه كشاورزي اكولوژيك، تهران، ايران
كليدواژه :
كشاورزي پايدار , سلامت كاركردي , سلامت سازماني , سلامت ساختاري
چكيده فارسي :
سابقه و هدف: با وجود كاركردهاي پرشماري كه بوم‌نظام‌هاي زراعي (اگرواكوسيستم ها) دارند ولي در سده اخير بيشتر به‌عنوان واحدهاي توليدي مدنظر قرار گرفته اند. بوم‌نظام‌هاي زراعي رايج براي افزايش توليد به‌شدت وابسته به انرژي هاي فسيلي هستند كه از راه كاربرد نهاده ها به آنها وارد مي شوند. اين نظام‌ها افزون بر آسيب پذير بودن، باعث كاهش منابع انرژي و اثرگذاري هاي سوء محيطي مي شوند، بنابراين نظارت و مديريت دقيق بر آنها به منظور كاهش مشكلات و پايداري توليد در بوم‌نظام‌هاي زراعي ضرورت خواهد داشت. بسياري از محققان براين باورند، مشكلات نظام هاي زراعي پيچيده كشاورزي بايد در قالب سلامت بوم نظام‌هاي زراعي بررسي و شناسايي شود مفهوم سلامت مربوط به توانايي حفظ و ارتقاء ويژگي هاي مختلف مانند تنوع، توليد، قابليت برگشت، ثبات، خوداتكايي و انسجام در بوم‌نظام زراعي است و ارزيابي اين ويژگي ها در ابعاد اقتصادي-اجتماعي، انساني و محيطي و همچنين روابط و اثرهاي متقابل آنها درمجموع نشان دهنده سلامت يك بوم‌نظام زراعي خواهد بود. مواد و روش ها: در اين بررسي به‌منظور ارزيابي وضع سلامت بوم‌نظام‌هاي زراعي سه استان گلستان، مازندران و گيلان در سال‌هاي دهه 80 خورشيدي، با توجه به داده هاي موجود، درآغاز ويژگي هاي بوم‌نظام‌هاي زراعي در سه ملاك ارزيابي شامل ساختاري، كاركردي و سازماني دسته بندي شدند. آنگاه براي كمي كردن هر ملاك از چندين سنجه استفاده شد. پس از نرمال‌سازي سنجه ها كه به‌منظور جمع پذير شدن آنها انجام شد، هر ملاك در يك استان از مجموع سنجه هاي آن ملاك در استان به دست آمد. نتايج و بحث: سلامت كل بوم‌نظام‌هاي زراعي هر استان حاصل جمع سنجه هاي ملاك هاي سه گانه بود. نتايج اين بررسي نشان داد كه سلامت كل بوم‌نظام‌هاي زراعي استان مازندران طي ده سال بررسي بالاتر از دو استان ديگر بود و استان هاي گلستان و گيلان در مقام دوم و سوم قرار داشتند. سلامت ساختاري و سازماني بوم‌نظام‌هاي زراعي استان مازندران نقش مؤثرتري در بالاتر بودن سطح سلامت كل بوم‌نظام‌هاي زراعي اين استان داشت. در استان گيلان بوم‌نظام‌هاي زراعي ازنظر هر سه ملاك ساختاري، كاركردي و سازماني در سطح ضعيفي قرار داشتند. بوم‌نظام‌هاي زراعي استان گلستان طي دوره بررسي ازلحاظ سازماني وضعيت بهتري نسبت به ويژگي هاي كاركردي و ساختاري داشتند. نتيجه گيري: در مقايسه سه استان شمالي كشور، بوم‌نظام‌هاي زراعي استان گيلان داراي سطح سلامت كمتري نسبت به دو استان ديگر بودند؛ بنابراين بهره برداري پايدار از بوم نظام هاي زراعي اين استان نياز به برنامه ريزي و مديريت دقيق دارد. افزايش تنوع كشت گونه هاي زراعي، كاهش تراكم زراعي و فراهمي ماشين هاي كشاورزي در استان موجب افزايش سطح سلامت ساختاري بوم نظام ها خواهد شد. استفاده از بقولات در تناوب و كاهش كاربرد كودهاي شيميايي مي تواند با افزايش سطح سلامت سازماني، توانايي بوم‌نظام‌هاي زراعي استان را در ارائه كاركردهاي متنوع افزايش داده و درمجموع باعث افزايش سطح سلامت كل شود. در استان مازندران و گلستان توجه به ويژگي هاي ساختاري بوم‌نظام‌هاي زراعي (به‌ويژه كاهش تراكم زراعي و افزايش دسترسي به سامانه‌هاي آبياري تحت‌فشار و ماشين هاي كشاورزي) در كنار شرايط به نسبت مطلوب سلامت سازماني بوم نظام ها مي تواند منجر به افزايش سلامت كاركردي و درنهايت ارتقاء سلامت كل بوم‌نظام‌هاي زراعي شود.
چكيده لاتين :
Introduction: In the last century, agroecosystems have been considered as production units despite their range of
functions. The variety of methods used to maximize production have had a negative impact on the dimensions
and functions of the agroecosystem (Alkorta et al., 2004). Industrial agriculture methods have resulted in a series
of negative environmental effects such as contamination of surface drainage and groundwater with pesticides and
highly-soluble chemical fertilizers, soil compaction by excessive use of machinery, reduction in biodiversity,
overexploitation of natural resources, and high rates of carbon emission due to direct or indirect consumption of
petroleum. In different parts of the world, especially in developed countries, the expansion of agricultural lands
and the intensification of production methods reach their socioeconomic and environmental limitations. Therefore
sustainable agriculture with its holistic principles have a key role in finding solutions for these challenges. The
correct management of soil, water and fertilizer is critical for sustainable agriculture, because such management
can increase food production and enhance the quality of the environment. Evaluation of different aspects of
agroecosystem health (i.e. structural, functional, and organizational) is an acceptable method for monitoring and
comparing systems (Xu and Mage, 2001). The current study has been performed to determine the trend of changes
in agroecosystem health in the three northern provinces of Iran.
Materials and methods: The current survey was conducted in order to compare the health status of
agroecosystems in three important Northern provinces of Iran (Gilan, Mazandaran and Golestan) during the period
of 2002-11. The required data and information was obtained from a formal statistical database. Different
indicators selected and calculated based on their scientific definitions (Mohammadi et al., 2016; Vafabakhsh et
al., 2007) and for each year the total numerical value for health conditions was calculated using different indicators.
Because of the different nature of selected indicators and also their wide range, in order to facilitate a comparison
of all the calculated indicators normalized using the appropriate equations.
Results and discussion: Based on results in all of the studied years, the highest value of structural health calculated
was for Mazandaran Province and the lowest value was for Gilan Province. In all three provinces, the trend of
changes in structural health during the study period was incremental. It seems that in Mazandaran, the higher
values for some of the calculated indicators such as area pressurized irrigation, machinery applications, cropping
intensity, and agronomic diversity improved the structural health compared to other provinces under study. The
same results were also observed for functional health and in all years of study except 2004, the highest values of
functional health calculated for Mazandaran agro-ecosystems. The main reasons for better conditions of functional
health in Mazandaran were higher values of different indicators such as yield of irrigated and dryland cereals, yield
of pulses and kitchen garden plants, production costs and nitrogen use efficiency. The organizational health status
was somewhat different. During the first six years the organizational health in Golestan was higher, while in the
rest of the years Mazandaran had better organizational health status than the other two provinces. The higher
organizational health in Golestan was due to the higher value of different indicators such as dryland cropping
intensity, dryland area/irrigated land area, application of chemical fertilizers and application of chemical
pesticides.
Conclusion: Based on the results during the years of study, the total agroecosystem health in Mazandaran was
higher than in the two other provinces. Golestan ranked second and Gilan third. The structural and organizational
health of agroecosystems in Mazandaran had a more effective role in its higher health. Agroecosystems of Gilan
were weakest in all three criteria. In Golestan, the organizational health of agroecosystems was better than
functional and structural health.
