نقدي بر تلقي اراده در فقه

A Critique on Interpreting Will Evidences in Jurisprudence

اراده بنا به ماهيت خاص آن، از معدود مفاهيمي است كه موضوع مباحث دامنه‌دار و جدي در علوم مختلف اجتماعي از جمله حقوق است. تحليل ماهيت حقوقي اراده بدون بررسي آن در علوم مختلف به‌ويژه فلسفه، كلام، روان‌شناسي و اخلاق ممكن نيست؛ به‌خصوص آنكه بدانيم ميان مباحث مطرح دربارۀ اراده در اين علوم و مباحث فقهي و حقوقي اراده، روابط وثيقي وجود دارد. علاوه بر نوبودن تحليل اراده به‌مدد اين علوم، اين رويكرد به نتايج چندي مي‌انجامد: به‌كمك تحليل فلسفي و اخلاقي اراده، محدوديت نظريه اراده شناخته مي‌شود و به‌كمك تحليل رواني اراده، احكام و آثار اراده و عيوب آن بهتر تبيين مي‌شود و به‌كمك تحليل كلامي اراده، تفكيك ميان قصد و رضا توجيه مي‌شود. چنين رويكرد جامعي، از طرفي اراده را در چارچوب محدوديت‌هاي آن تبيين مي‌كند و از طرف ديگر، برخلاف ديدگاه غالب فقها درخصوص نظريه اراده، به ما اين اختيار را مي ­داد تا اراده در برابر اخلاق و ساير مصالح لازم‌الرعايه مانند نظم، فعّال مايشاء ندانيم. اين نوع تبيين جديد از اراده، داراي آثار زيادي است مانند تعيين و تعليل ضمانت اجراي بطلان براي معاملات به قصد فرار از دين، صيانت از وثاقت اسناد رسمي در برابر اسناد عادي، محدود شدن دامنه پذيرش انواع اشتباه به حفظ حقوق طرف ديگر قرارداد و يا استحكام معاملات و ده­ها اثر حقوقي ديگر كه هم­ اكنون در غياب اين نوع تبيين از اراده، نظام حقوقي كشور محروم از آن­ها است.

As its nature depicts, will is considered among the rare concepts raised in central and general topics of different social sciences such as law. Analyzing the legal identity of will is infeasible given it is not studied in other sciences, namely, philosophy, Islamic theology, psychology and ethics. Specifically, we need to know that there is a significant relationship between the role of will in such sciences and the legal and jurisprudential issue of will. Analyzing will with the help of such sciences is a novel phenomenon. Moreover, such an approach would end in a) getting to know the confinement of the will theory with the help of an ethical and a philosophical analysis of will b) a better statement of rules and effects of will and analyzing its defects with the help of a mental analysis of the will, and c) justifying the stablished separation between intention and satisfaction with the theological analysis of the will; an approach which states will in its confinement framework comprehensively in one way and will not approach will vs. ethics and other mandatory expediencies such as order as an omnipotent phenomenon on the other hand, contrary to the broad and dominant perspectives of the supreme Islamic jurists.