پديد آورندگان :
گلچين، حجت دانشگاه هنر اصفهان , صالحي كاخكي، احمد دانشگاه هنر اصفهان - گروه باستان شناسي , جبل عاملي، عبدالله دانشگاه آزاد خوراسگان - دانشكده معماري و شهرسازي
كليدواژه :
هندسه , منشورهاي هشت و شانزده پهلو , گوشه‌سازي , گنبد سرخ , چپيره
چكيده فارسي :
گنبد سرخ مراغه يكي از بناهاي معروف قرن ششم هجري است كه در حوزه مطالعات معماري دوره سلجوقي، كمابيش به عنوان نمونه‌اي واضح از ويژگي‌هاي سبكي معماري اين دوره، موردتوجه قرار گرفته است. تجلي احسن شاخصه‌هايي چون آجركاري‌ها و كتيبه‌هاي كوفي در كنار ساير وجوه شناخته شده ديگر، در انطباق و همخواني با نمونههاي مشابه هم‌عصر، همواره اين بنا را نزد محققين، در شمار يكي از شاخص‌ترين مصاديق معماري دوره سلجوقي قرار داده است. در عين تمامي اين تشابهات و همخواني‌ها، آنچه كه به عنوان مسئله اين پژوهش، اين بنا را متمايز مي‌كند، فرم هندسي منطقه انتقال (چپيره) آن است كه سواي برخي از جزييات، در فرم كلياش طرحي نو و ساختاري متفاوت را، در قياس با معاصرينش ارايه كرده است. هدف اين نوشتار بيش از هر چيز، تبيين ماهيت منطقه انتقال گنبد سرخ در قالب يك «نظام هندسي منتج به دايره» است. به‌اين‌ترتيب كه؛ با مدنظر قرار دادن هندسه به‌عنوان جان‌مايه و ماهيت اصلي منطقه انتقال مربع به دايره، ساختار چپيره گنبد سرخ را از اين منظر، در قياس با الگوي رايج چپيره‌هاي سلجوقي، مطالعه مي‌كند. ويژگي‌هاي بارز سلجوقي بنا و به‌ويژه كيفيت درخشان تزيينات آجري، عملاً وجوه ديگر معماري، ازجمله چپيره آن را، در مطالعات انجام شده، تحت‌الشعاع قرار داده است. از طرفي، در نگاهي كلي‌تر، مطالعات انجام شده در مورد منطقه انتقال نيز بيشتر مبين ويژگي‌هاي شكلي، سبكي و يا سازه اي در نحوه پيش نشستن گوشه‌ها (گوشه سازي‌ها) بوده‌اند و محتواي كلي آن، از منظر هندسه ودر قالب يك نظام هندسي را كمتر مي‌توان يافت. در اين رويكرد، يافته‌هاي حاصل از تحقيقات ميداني و مطالعات كتابخانه‌اي، در قياس و استنتاج با الگوها و نمونههاي هم‌عصر، طي روندي تحليلي تاريخي، ارزيابي مي‌شوند. سرانجام، نتايج اين پژوهش، مبين جايگاه و اهميت دانش هندسه در شكل‌گيري الگويي بديع از نظام هندسي مذكور در چپيره گنبد سرخ مراغه است كه راه‌حلي متفاوت از سنت رايج سلجوقي را در دست‌يابي به شانزده ضلعي منتظم زير گنبد ارايه مي‌دهد.
چكيده لاتين :
Changing the square into the circle in the structure of dome chambers was a main problem in Iranian architecture. The solution to this problem has led to the formation and creation of capable methods and techniques in the structure of a part of dome chambers that changes square chamber below into the round dome above it. This phenomenon has been considered as "the zone of transition" (transitional zone) in many studies on Iranian architectural history, but it has been less seriously studied in a strict sense as an important independent part. On the other hand, the way square chamber corners corbel has made different forms of structures that is called "squinch". The four squinches together with the middle parts between them organize the mentioned zone (zone of transition). In some studies, the zone of transition has been described considering the load-bearing elements of corbelled form of squinches. Some experts have indicated different forms of squinches such as "stalactite squinch", "conical squinch", "trie-lobed squinch","squinch net" and some others have talked about it considering materials, ornaments and constructional styles. Although these considerations present some aspects of transitional zone such as historic, structure and form, it rarely has been explained as a complete evolution and clear classification. Geometry, as the essence and nature of this process (changing square into the circle), is certainly a decisive item. Therefore, this research is going to explain the zone of transition from the view point of geometry, considering the geometrical system between square and circle that leads to a regular polygon as the base of dome. According to this geometrical approach, the article first reviews two old methods used before Seljuk era and then, explains the elegant form of Seljuk zones of transition originated in Nezamolmolk dome of Isfahan, as the most fashionable pattern existing in Iran for more than three centuries. In the next phase, which is the context of this research, the transitional zone of Gonbad-e sorkh is explained as a novel form leading to a hex decagon. Although the dominant pattern also eventuates a hex decagon, the case of Gonbad-e sorkh, as an authentic Seljukian monument, does not follow it and presents a different solution. The difference between these two solutions is presented by a comparative analogy. First, the process of changing square into octagon and then hexadecagon in Seljukian fashionable pattern is described. Then, it is compared with the process of changing square into hexadecagon in Gonbad-e sorkh. By this comparison, the paper finally presents the zone of transition of Gonbad-e sorkh as a "shortcut pattern" of a novel geometrical arrangement of transitional elements.
