توسعه ايران از ديدگاه مهندس مهدي بازرگان

مهم ترین و بارزترین جهت حركت عام روشنفكری در ایران، در مقوله­ای به نام روشنفكری دینی جلوه گر شد كه وجه بارز آن را می توان در اهمیتی دانست كه دین در سنت ایرانی داشته و دارد. مهندس مهدی بازرگان سرسلسله روشنفكری دینی در ایران بود كه دغدغه های دینی و آرزوی پیشرفت و ترقی جامعه در كنار حیات نسبتاً طولانی وی، در دوره های مختلف به او ابعادی چند گانه بخشیده است. او هر جا كه دین به نحوی مورد تهاجم قرار می گیرد در صحنه حاضر شده و به دفاع از آن پرداخت و دارای فعالیت های دینی، علمی، اجتماعی و سیاسی بود كه همواره فعاليت‌هاي ديني او بر فعاليت‌هاي سياسي اش مقدم بود. از او بيش از 100 اثر مذهبي، 16 اثر قرآني، و 70 اثر اجتماعي و 160 اثر سياسي به جاي مانده است. ایده­ها و ریشه فكری خود را از اسلام و غرب كسب می كند و در واقع یك مسلمان معتقد و متفكر دردمند بود كه به اندیشه در مورد علل تفوّق غرب و عقب ماندگی و انحطاط ایرانیان وا می دارد. روند تحول اندیشه مهندس بازرگان، بر مبنای تقسیم بندی دو گانه دینی-علمی و دینی-سیاسی وی است كه علت آن تجربه گرایی و عمل گرایی اوست. قبل از اين كه به اروپا برود و افكارش در آنجا شكل بگيرد، با تامل در آیه «لایغیر ما به قوم حتی یغیرو ما بانفسهم» قرآن كریم، تحول فكري یافته و تفكر جديدي پيدا كرده بود كه بعدها تبدیل به شعار سیاسی وی شد. او در سال های آغازین فعالیت فكری خود، با رویكردی معرفت شناسانه در پی تبیین رابطه علم و دین است كه بیشتر پاسخی به سنت گرایان و مدرنیست­ها است. با توجه به ایدئولوژی اسلامی خود نیز نشان داد كه چگونه می توان از قرآن و سنت، جواب مسائل اجتماعی و سیاسی را ارائه و عرضه نماید. دو اصل مورد استناد وی یعنی اصل قانون بقای انرژی و اصل آنتروپی یعنی اصل انحطاط انرژی نه تنها در مبانی نظری وی، بلكه در موضوع انسان شناسی، هستی شناسی و معرفت شناسی نیز بكار گرفته است. در این ایدئولوژی، خداوند قانونگذار اصلی و فناناپذیر است و هیچكس دیگرحق قانونگذاری را ندارد. مهندس بازرگان به عنوان مهمترین چهره پیشگام در گرایش آزادی محور، برای بازسازی اسلام به مدرنیته تمام روی می­آورد و نسخه ای پوزیتیویستی از اسلام، همراه با یك نظریه اجتماعی لیبرال ارائه می­دهد. او فرهنگ ایرانی و رفتار اجتماعی را به عنوان علت عقب ماندگی و موانعی در راه پیشرفت و آزادی می داند. سخت كوشی را لازمه ترقی و آزادی كشور می داند كه این دو با اخلاقیات دینی سنخیت دارند. به اعتقاد او سازگاری ایرانیان با عوامل محیطی، مهمترین ویژگی روحی و فرهنگی مردم ایران در تاریخ 2500 ساله گذشته بوده است. همچنین اعلام می دارد كه مشكل ما این است كه به خاطر فرهنگ استبدادی جامعه ایران با كار جمعی آشنا نیستیم و باید فضای را فراهم كنیم كه روحیه كارهای جمعی به وجود بیاید. او استبداد را عامل عقب ماندگی و عدم پیشرفت ایران می داند و می‌پذیرد كه حكومت‌های سكولار و لائیك در جهت رفاه و منافع مادی جوامع خود گام بر می‌دارند، و حتی با مذاهب و دین جامعه ستیزی ندارند. قصد اصلی خود را دفاع از اسلام به عنوان دین معرفی می كند و یكی از موانع را دور شدن جامعه ایران از آموزه‌های واقعی اسلام ارزیابی كرد. مهندس بازرگان برای رفع انحطاط و ایجاد حركت و رشد در جامعه اسلامی به روش های گوناگونی متوسل می گردد یكی از دردهای مزمن و عمیق جامعه را كه درهای امنیت و سلامت و آقائی و سعادت را به رویشان بسته است، خصلت خودبینی و زندگی فردی است. او شخصیتی میان مطهری و شریعتی دارد و عمده نظرات و دیدگاه های او دارای سازگاری درونی است. نقد او از سنت‌های اجتماعی و رفتاری ایرانیان ویژگی مشترك او با جریان روشنفكری سكولار است و نگاه وی از درون دین به دین است و در نتیجه با همین نگاه سؤال اصلی خود را پاسخ داده و برای تأیید آن از متن دین استمداد می جوید.