مقايسه‌ي ديدگاه‌هاي «شريف مرتضي علم‌الهدي» و «أبوعبيده معمّر‌بن‌المثنّي» پيرامون «كنايه» در مبهمات با تكيه بر شواهد قرآني

شيوه¬هاي بيان كه تنها راه ابراز مقاصد، عواطف و احساسات انسان در قالب كلام است، در طول حيات خود به‌سان آدمي فراز و فرود و تغيير و تبديل¬هايي داشته است. «كنايه» به عنوان يكي از اساليب زيبا و پركاربرد بياني در حوزه¬ي علم بلاغت كه در طول تاريخ پيوسته همراه بشر بوده است، از اين قاعده بر كنار نيست. در اين مقاله كه با رهيافت تحليلي ـ توصيفي و استفاده از منابع كتابخانه¬اي صورت گرفته، سعي شده ضمن بررسي «كنايه» از لحاظ لغوي و اصطلاحي و نيز نگاهي بر روند تكامل اين فن و كاربردهاي سه‌گانه-ي آن در بلاغت عربي، به تشابه كاربرد آن در شواهد قرآني موجود در كتاب «اماليِ» «شريف مرتضي» و كتاب «مجاز القرآن» نوشته¬ي «ابوعبيده» به عنوان اوّلين اثري كه به معناي حقيقي و غيرحقيقي الفاظ توجّه كرده، پرداخته شود. انگيزه¬ي انتخاب اين دو كتاب به عنوان منبع اصلي پژوهش، صبغه¬ي بلاغي آن¬ها از يك سو و كثرت استناد آن¬ها به شواهد قرآني به ويژه در زمينه‌ي «كنايه» از سوي ديگر است و از مهم-ترين دستاوردهاي اين پژوهش عدم توجّه به كاربرد ادبي و بلاغي اين فن و تكيه بر كاربرد لفظي آن در شواهد قرآني مورد بحث است و به نظر مي¬رسد كه اين امر بسيار تحت تأثير گرايش¬هاي ادبي رايج در آن روزگاران است كه در صفحات پژوهش حاضر به تفصيل مورد واكاوي قرار گرفته است. مهم¬ترين دستاورد اين پژوهش توجّه به كاربرد لغوي فنّ كنايه از نظر «ابوعبيده» و «شريف مرتضي» است كه هر دو عقيده دارند به كار بردن ضمير، اسم اشاره، جايگزيني لفظ مفرد به جاي لفظ جمع و برعكس و نيز جانشيني يك حرف در محلّ حرف ديگر؛ همگي از جمله مصاديق كاربرد لغوي كنايه است.