توسعه ايران از ديدگاه مهندس مهدي بازرگان

مهم ترين و بارزترين جهت حركت عام روشنفكري در ايران، در مقوله اي به نام روشنفكري ديني جلوه گر شد كه وجه بارز آن را مي توان در اهميتي دانست كه دين در سنت ايراني داشته و دارد. مهندس مهدي بازرگان سرسلسله روشنفكري ديني در ايران بود كه دغدغه هاي ديني و آرزوي پيشرفت و ترقي جامعه در كنار حيات نسبتاً طولاني وي، در دوره هاي مختلف به او ابعادي چند گانه بخشيده است. او هر جا كه دين به نحوي مورد تهاجم قرار مي گيرد در صحنه حاضر شده و به دفاع از آن پرداخت و داراي فعاليت هاي ديني، علمي، اجتماعي و سياسي بود كه همواره فعاليت هاي ديني او بر فعاليت هاي سياسي اش مقدم بود. از او بيش از 100 اثر مذهبي، 16 اثر قرآني، و 70 اثر اجتماعي و 160 اثر سياسي به جاي مانده است. ايده ها و ريشه فكري خود را از اسلام و غرب كسب مي كند و در واقع يك مسلمان معتقد و متفكر دردمند بود كه به انديشه در مورد علل تفوّق غرب و عقب ماندگي و انحطاط ايرانيان وا مي دارد. روند تحول انديشه مهندس بازرگان، بر مبناي تقسيم بندي دو گانه ديني-علمي و ديني-سياسي وي است كه علت آن تجربه گرايي و عمل گرايي اوست. قبل از اين كه به اروپا برود و افكارش در آنجا شكل بگيرد، با تامل در آيه «لايغير ما به قوم حتي يغيرو ما بانفسهم» قرآن كريم، تحول فكري يافته و تفكر جديدي پيدا كرده بود كه بعدها تبديل به شعار سياسي وي شد. او در سال هاي آغازين فعاليت فكري خود، با رويكردي معرفت شناسانه در پي تبيين رابطه علم و دين است كه بيشتر پاسخي به سنت گرايان و مدرنيست ها است. با توجه به ايدئولوژي اسلامي خود نيز نشان داد كه چگونه مي توان از قرآن و سنت، جواب مسائل اجتماعي و سياسي را ارائه و عرضه نمايد. دو اصل مورد استناد وي يعني اصل قانون بقاي انرژي و اصل آنتروپي يعني اصل انحطاط انرژي نه تنها در مباني نظري وي، بلكه در موضوع انسان شناسي، هستي شناسي و معرفت شناسي نيز بكار گرفته است. در اين ايدئولوژي، خداوند قانونگذار اصلي و فناناپذير است و هيچكس ديگرحق قانونگذاري را ندارد. مهندس بازرگان به عنوان مهمترين چهره پيشگام در گرايش آزادي محور، براي بازسازي اسلام به مدرنيته تمام روي مي آورد و نسخه اي پوزيتيويستي از اسلام، همراه با يك نظريه اجتماعي ليبرال ارائه مي دهد. او فرهنگ ايراني و رفتار اجتماعي را به عنوان علت عقب ماندگي و موانعي در راه پيشرفت و آزادي مي داند. سخت كوشي را لازمه ترقي و آزادي كشور مي داند كه اين دو با اخلاقيات ديني سنخيت دارند. به اعتقاد او سازگاري ايرانيان با عوامل محيطي، مهمترين ويژگي روحي و فرهنگي مردم ايران در تاريخ 2500 ساله گذشته بوده است. همچنين اعلام مي دارد كه مشكل ما اين است كه به خاطر فرهنگ استبدادي جامعه ايران با كار جمعي آشنا نيستيم و بايد فضاي را فراهم كنيم كه روحيه كارهاي جمعي به وجود بيايد. او استبداد را عامل عقب ماندگي و عدم پيشرفت ايران مي داند و ميپذيرد كه حكومت هاي سكولار و لائيك در جهت رفاه و منافع مادي جوامع خود گام بر ميدارند، و حتي با مذاهب و دين جامعه ستيزي ندارند. قصد اصلي خود را دفاع از اسلام به عنوان دين معرفي مي كند و يكي از موانع را دور شدن جامعه ايران از آموزه هاي واقعي اسلام ارزيابي كرد. مهندس بازرگان براي رفع انحطاط و ايجاد حركت و رشد در جامعه اسلامي به روش هاي گوناگوني متوسل مي گردد يكي از دردهاي مزمن و عميق جامعه را كه درهاي امنيت و سلامت و آقائي و سعادت را به رويشان بسته است، خصلت خودبيني و زندگي فردي است. او شخصيتي ميان مطهري و شريعتي دارد و عمده نظرات و ديدگاه هاي او داراي سازگاري دروني است. نقد او از سنت هاي اجتماعي و رفتاري ايرانيان ويژگي مشترك او با جريان روشنفكري سكولار است و نگاه وي از درون دين به دين است و در نتيجه با همين نگاه سؤال اصلي خود را پاسخ داده و براي تأييد آن از متن دين استمداد مي جويد.