مباني نحو بلاغي در نظريه نظم عبدالقاهر جرجاني

عبدالقاهر جرجاني بلاغي معروف ادبيات عرب را ـ كه اصالت ايراني دارد ـ به حقّ مي‌توان احياگر نحو عربي دانست؛ جرجاني با نگاه ژرف و تيزبين خود در نظريه نظم، پيوند عميقي بين نحو و علوم بلاغت برقرار نمود. گرچه او در نظريه خود از آثار علماي نحو و زبان شناسي به ويژه سيبويه بهره برده و در ابواب مختلفي از جمله «مسند و مسنداليه، اخبار از نكره و استفهام، امر و نهي، علل ايجاز و اختصار، و تشبيه و مجاز» تحت تأثير ديدگاه‌هاي او قرار گرفت، ولي توانست نحو را از شكل قواعد منطقي و خشك و بي‌روح خود خارج كرده، و در وراي قواعد نحو، معاني ثانويه‌اي را بيابد، و اين همان چيزي است كه به اعتقاد محمد غنيمي هلال، ديدرو فيلسوف مشهور غربي از عبدالقاهر تأثير پذيرفته است. ترديدي نيست كه نگاه نو به نحو عربي از عبدالقاهر جرجاني بلاغي معروف آغاز شده، و او بلاغت و نحو را با هم در آميخته و ايده نحو بلاغي را ابداع نموده است. جستار حاضر با رويكردي تحليلي توصيفي نسبت به ديدگاه‌هاي عالمان پيش از جرجاني پيرامون مسأله نظم، به بررسي مباني نحو بلاغي او در نظريه نظم پرداخته است. مهم‌ترين نتيجه حاصل از پژوهش اين است كه: جرجاني بين دو مقوله نحو، و معاني نحوي تفاوت قائل شده، و در علم نحو به دنبال بحث از حركات آخر كلمات نبود، بلكه به دنبال معنايي عميق‌تر، و به عبارت ديگر نظام نحوي كلام بود. او نحو را از قيد و بند منطق ارسطويي، و استدلالات و ادلّه‌هاي خسته‌كننده رها نموده، و آن را با علم معاني درآميخت.