جايگاه توحيد در عرفان اسلامي (با تكيه بر آراي سنايي غزنوي)

توجه مستمرّ به مقولۀ «توحيد»، «وحدت» در آثار همۀ ادباي ديده‌مي‌شود. كم‌تر دفتر شعر و ادبي است كه با توحيديه‌اي زيبا يا نعت باري‌تعالي، آغاز نشده‌ باشد. آنچه مطمح نظر است؛ بررسي جايگاه توحيد در عرفان اسلامي با تكيه بر آراي سنايي غزنوي است. توحيد بنيان مباحث عرفاني است. قلمرو پژوهش حاضر حديقه الحقيقه و ديوان سنايي غزنوي است. توجه به واژۀ وحدت ، توحيد و واكاوي و موشكافي در بارۀ آن، باب‌هاي دريافتي بسياري را براي پژوهشگران مي‌گشايد. بر اين اساس، ابياتي كه دربارۀ وحدت سروده شده در قلمرو پژوهش مذكور، استخراج گرديد و با توجه به شروح و ديگر ابيات سنايي و كتاب‌هاي عرفاني تحليل‌هاي لازم اجرا شد. سنايي وحدت را عالم يكرنگي مي داند. در آن عالم همه در يكديگر غرقند. وحدت عالمي است نامتناهي، سلوك در آن ادامه دارد و پايان ناپذير است. در عالم وحدت،آخرين حدّ نزديك شدن مخلوق به خالق، جايگاه انسان كامل؛ حضرت محمد (ص) است. باقي اوليا و انبيا ريزه‌خور خوان رسول خدا هستند و از فيوضات ايشان بهره مي‌گيرند. سنايي غزنوي راه‌هاي دستيابي به وحدت را تجريد، تفريد و ياري گرفتن از عقل معرفي كرده است. عقل در لسان عرفا معاني مختلف دارد؛ گاه، رساننده به پشت در الهي است و يا وجود مبارك رسول الله (ص) است و گاه از آن «عقيله» ياد مي‌كنند. عقلي كه عقيله و راهبند است؛ در دامان شريعت تربيت نشده است. عقلي كه سالك را كه تا پشت درگاهِ وحدت رساند، عقل متكحل نشده به نور معرفت است . گاهي نيز، عقل به معناي اولين مخلوق، وجود حضرت رسول الله انسان كامل و تجلي الله درخلق است.