معرفت تاريخي و الگوي اسلامي-ايراني پيشرفت؛ مطالعه موردي رساله ميزان‌الملل

به استناد بند 10 از پيش­نويس الگوي پايه پيشرفت در تبيين افق و تدابير اين برنامه، معرفي الگوهاي تاريخي و معاصر ايران اسلامي از پيش­نيازها و بايسته­هاي برنامه جامع پيشرفت كشوراست. در تاريخ معاصر ايران رويارويي نظامي با روسيه تزاري در ابتداي سده نوزدهم و در پي آن ارتباطات گسترده با اروپائيان دست كم اذهان نخبگان جامعه ايراني و از آن جمله برخي از مورخان آن عصر را با مسأله­ايي بنام پيشرفت فرنگ و عقب­ماندگي ايران آشنا ساخت. از همان سال­ها تلاش­هايي براي درك علل پيشرفت و ترقي اروپاييان در منابع دست اول تاريخي به عمل آمد. «عقلانيت»، «پيشرفت»، « ترقي»، « آزادي» و « قانون » از مهم­ترين مفاهيمي بودند كه مورد توجه قرار گرفتند. در همين دوران نويسندگان «رسائل سياسي» به عنوان بخشي از منابع دست اول تاريخي در تلاش براي تبيين اين مفاهيم و ارايئه الگويي مناسب و سازگار با فرهنگ اسلامي-ايراني براي پيشرفت و ترقي آثار خود را پديد آوردند. «ميزان­الملل» يكي از اين رسائل سياسي است كه نويسنده آن، علي بخش قاجار، تلاش دارد به مدد عقل و خرد و با بهره­مندي از نقاط مثبت مدل­هاي پيشرفت غربي و نقد تقليد كوركورانه از ظواهر تمدن اروپايي، مدلي از پيشرفت را ترسيم كند كه در آن به حفظ فرهنگ و سنن اسلامي- ملي تأكيد شده است. پژوهش حاضر تلاش دارد به اين ابهام پاسخ دهد كه نويسنده اثر حاضر تا چه حد با مفهوم پيشرفت، مباني و اركا، علل و دلايل آن آشنا بو ؟ و چه مدلي از پيشرفت را عرضه مي­كرد؟ بدين منظور با استفاده از روش تحقيق تحليلي- تبييني رساله «ميزان­الملل» مورد نقد و بررسي قرار گرفته است. تمركز نويسنده معطوف به تبيين جريان­هاي ترقي­خواهانه­، نتايج و آثار آن بوده است و فرضيه اصلي بهره­مندي مؤلف رساله از تبيين­هاي عقلاني است. گردآوري داده­­هاي اطلاعاتي بر اساس روش كتابخانه­اي انجام يافته است. مهم­ترين نتايج بدست آمده نشانگر آن است كه علي بخش قاجار در اين رساله با گذار از توصيفات صرف به تبيين­هاي عقلاني از مقوله ترقي و پيشرفت پرداخته است. شكاكيت و ديدگاه انتقادي و انواع تبيين­هاي عقلاني در اين رساله مشاهده مي­شود. علي بخش قاجار تلاش كرده است با تبيين چرايي و چيستي جريان ترقي­خواهي و غايت و سرانجام آن­، مدلي براي حركت ترقي­خواهانه ايرانيان ارائه كند كه در آن هم بحران­هاي اجتماعي ناشي از مدرنيسم اروپايي كنترل گردد و هم با نظام سلطه غربي كه از راه رواج ارزش­هاي فرهنگي خود منابع معنوي و مادي كشور را به يغما مي­برد مقابله شود.