نقش اقدامات آبخيزداري در استحصال آب و كاهش بحران كم‌آبي

از ويژگي‌هاي نواحي خشك و نيمه‌خشك، كمبود منابع آب و رخداد باران‌هاي سيل‌آسا و آني است. در اثر پديده تغيير اقليم در اين مناطق، با افزايش دما و تلفات آب ناشي از تبخير، افزايش نيازهاي آبي و تغيير رژيم بارش‌ها، كاهش بارش برف و افزايش توفان‌هاي گرد و غبار و وقوع وقايع حدي مثل خشكسالي‌ها، سيلاب‌ها و امواج گرمايي فزوني يافته و مجموعه اين رويدادها كاهش منابع آب سطحي و تغذيه منابع آب زيرزميني را به‌دنبال دارد و بخش بيشتري از منابع آب به‌صورت تبخير از دسترس خارج مي‌شود. به ‌همين دليل، در چنين مناطقي لزوم اعمال مديريت خاص بر منابع آبي كشور و اعمال راهكارهاي علمي در كاهش تبخير از منابع آب احساس مي‌شود. از جمله راهكارهاي موثر در مديريت منابع و مصارف آب، در اين مقاله به معرفي و اثرگذاري سامانه‌هاي سطوح آبگير باران، پخش سيلاب بر آبخوان‌ها، سدهاي زيرزميني و مديريت روش‌هاي خاك‌ورزي پرداخته مي‌شود. نتايج نشان مي‌دهد كه اجراي سيستم‌هاي سطوح آبگير نياز آبي گياهان را در طول سال بر طرف مي‌سازد. در صورتي كه منحني ذخيره آب منحني‌هاي نياز آبي را قطع نمايد، لزوما حجم آب مازاد را بايد از طريق آبياري تكميلي جبران نمود. با در نظر گرفتن اعتبارات تخصيص يافته به طرح‌هاي پخش سيلاب و در صورت به روز نمودن ارزش اعتبارات با سود 15 درصد در سال، قيمت تمام شده هر مترمكعب آب استحصال شده در يك دوره 20 ساله كمتر از 1700 ريال است. سد زيرزميني سنگانه در خراسان رضوي داراي متوسط حجم آب استحصالي سالانه 15000 متر مكعب، سدهاي زيرزميني توتك (راين) و راور در كرمان به ترتيب داراي متوسط حجم آب استحصالي سالانه 946000 و 567000 متر مكعب مي‌باشند. در نهايت، از هر هكتار اراضي ديم تحت كشت گندم در استان زنجان در شخم در جهت شيب سالانه 85.9 مترمكعب آب خارج شده كه به همراه خود 2.2 تن در هكتار خاك حاصلخيز را از طريق فرسايش خارج مي‌سازد. در حالي كه در روش شخم عمود بر جهت شيب، فقط 14.4 متر مكعب آب (83% يا 6 برابر كمتر) از عرصه خارج شده و مابه‌التفاوت يعني 71.5 متر مكعب در خاك نفوذ كرده و رطوبت خاك را افزايش مي‌دهد. به همين دليل، ميزان فرسايش خاك و توليد رسوب هم به 0.2 تن در هكتار (90% يا 11 برابر كمتر) كاهش مي‌يابد. در چنين شرايطي، ميزان عملكرد گندم ديم منطقه از 924 كيلو به 1136 كيلو در هكتار (23%) افزايش يافته است.