بررسي تحولات سرپوش مردان در نگاره‌هاي عصر صفويه، بر اساس تحليل منتخبي از نگاره‌ها

پوشاك، يكي از مهم‌ترين معيارهاي شناسايي و تمايز اشخاص و مناصب آن‌ها در جامعه بوده است، در اين ميان تنوع سرپوش‌ها و تزئينات مرتبط با آن‌ها نزد شاهان، درباريان و صاحب‌منصبان امري رايج بوده است كه اين امر را مي‌توان در ميان تصاوير نگارگري موجود نيز مشاهده كرد. اين مقاله به بررسي ويژگي‌هاي اين سرپوش‌ها در عصر صفويه و چگونگي تحولات آن‌ها بر اساس منتخبي از نگاره‌هاي آن عصر ‌پرداخته است، تا بدين‌وسيله تصويري روشن‌تر از تاريخ اجتماعي اين عصر را ارائه ‌دهد. بدين ترتيب، در مقاله‌ي پيش رو اين سؤال مطرح است كه «سرپوش‌هاي به تصوير كشيده شده در نگاره‌هاي عصر صفوي، در مكاتب مختلف نگارگري اين عصر چه تحولاتي يافته‌اند؟». پژوهش حاضر در گستره‌ي پژوهش‌هاي تاريخي- تحليلي قرار دارد، كه به روش استقرايي، ابتدا به توصيف انواع سرپوش‌هاي مردان به همراه ويژگي‌هايشان مي‌پردازد و سپس بررسي تطبيقي اين سرپوش‌ها در نگاره‌هاي منتخب از مكتب تبريز دوم، مكتب مشهد و مكتب اصفهان در عصر صفوي پرداخته است. نتايج پژوهش نشان داد كه سرپوش‌هاي به تصوير كشيده شده در نگاره‌هاي مكاتب مختلف عصر صفوي، در طول زمان با تحولاتي در كاربرد و فرم همراه بوده‌اند. «تاج حيدري» سرپوش رسمي و متداول شاه و درباريان تا ابتداي مكتب اصفهان بوده است و در مكتب اصفهان «دستار» جاي آن را مي‌گيرد. همچنين «دستار»هاي سفيد يا تك‌رنگ در نگاره‌هاي مكاتب تبريز دوم و مشهد ديده مي‌شوند كه در مكتب اصفهان تغييراتي يافته و حجيم‌تر، شل‌تر و تزئيني‌تر شده‌اند. در مكتب اصفهان سرپوشي به نام «بورك» و نيز كلاه‌هايي به سبك اروپايي متداول مي‌شود كه در مكاتب قبلي كاربردي نداشته‌اند. در نگاره‌هاي مكتب مشهد نيز دو نوع سرپوش جديد ديده مي‌شود، يكي «كلاه صوفيان» و ديگري «كلاه لبه‌برگردان» است، كه در نگاره‌هاي مكاتب تبريز دوم و اصفهان مشاهده نمي‌شوند. در اين ميان «عرق چين» و «كلاه لبه‌دار» در نگاره‌هاي مربوط به هر سه مكتب نگارگري صفوي مورداستفاده قرارگرفته است، كه نشان‌دهنده‌ي كاربرد وسيع آن ميان خدمه و مردم عادي است.