حكمت و خرد قديم از ديدگاه سلجوقي: منابع انديشه‌هاي سياسي نظام‌الملك

از اولين دوره‌هاي تاريخ اسلام تقريباً عواملي كه موجب رونق و ترويج آن شدند، يكي پويايي و پتانسيل داخلي خود اسلام بود و ديگري منابع خارجي غيراسلامي بود كه در سه سنت مختلف پذيرفته شده بودند: الف) آثار نظري كه توسط فقهي‌ها ارائه شده بودند و به مديران توصيه مي‌كردند كه مطابق قانون و اسلام عمل كنند؛ ب) تجربيات اوتوپيايي كه توسط فيلسوفان ارائه شده بودند، كه از فيلسوفان يونان باستان الهام گرفته بودند؛ ج) هنرهاي ادبي مانند داستان كه در ابتدا بر مبناي هند بودند، ولي در ايران توسعه يافته بود. چنين آثاري در اواخر سامانيان با اسامي مانند اندرزنامه و پندنامه همسو با كتاب‌هاي نصيحت‌نامه و سياست‌نامه گسترش يافت. اثر نظام‌الملك از نمونه‌هاي زيباي مبحث سوم كه در بالا ذكر شد، مي‌باشد. چنين كارهايي معمولاً براي مقامات ارشد كه در رأس حكومت كار مي‌كردند و همچنين براي فيلسوفاني كه در پي جست‌وجوي جواب براي سؤال «كارهاي دولت چگونه به بهترين شكل انجام بگيرند» خيلي عالي بود. منابع مورد تقاضا معمولاً ايران، توران، يونان، يهوديت، آداب‌ورسوم اسلامي بود. كار نظام‌الملك و ريشه‌هاي انديشۀ او در سه لايه خود را به منصه ظهور رساند. 1. لايۀ افسانه‌اي: مراجع در اين دسته بيشتر داستان‌هاي افسانه‌اي از دولتمردان ايران، هند، توران، يونان و روم و يهوديان است. 2- لايۀ دوم نمونه‌هايي از شيوه‌هاي قرآن، حديث و سنت چهار خليفه را شامل مي‌شود. حضرت پيامبر، حضرت ابوبكر، عمر، عثمان و علي. 3. تاريخ و حافظۀ معاصر: به‌ويژه نمونه‌هايي از خلفاي عباسي كه در دوران مأمون و معتصم در حال توسعه بودند، و همچنين مي‌توان سلجوقيان را كه در دورۀ سامانيان زندگي مي‌كردند و همچنين غزنويان و قاراخانيان را به‌عنوان نمونه ذكر كرد. از مسائل علمي دورۀ حيات نظام‌الملك و راه‌حل‌هاي پيشنهادي آن از طريق اين نمونه‌هاي ريشه‌اي عميق را خود نظام‌الملك برايش تلاش‌هاي وافري انجام داده بود. البته نمونه‌هاي انتخاب‌شده و قهرمانان، و همچنين جامعه‌اي كه خودش در آن زندگي مي‌كرد و همچنين با توجه به سياست همان زمان آنها را انتخاب كرده بود. از ميان خلفاي عباسي اولويت‌دادن مخصوصاً به معتصم كه مادرش ترك بود و مأمون كه مادرش ايراني بود، تصادفي نيست. در اين مقاله انديشه‌هاي نظام‌الملك و منابع آن، و همچنين داده‌هاي عدديان را با توجه به نقشۀ فكري و افق ذهني وي بررسي خواهيم كرد.