واكاوي موقعيت شيعۀ اماميه در دوران خواجه نظام‌الملك

پيروزي‌هاي چشمگير سلجوقيان در نيمۀ قرن پنجم هجري و تصرف اكثر سرزمين‌هاي شرق جهان اسلام مرهون عوامل گوناگوني بود كه مهم‌ترين آنها را مي‌توان وجود خواجه نظام‌الملك حسن طوسي (م.485 ه.ق) وزير باتدبير دولت سلجوقي دانست. اين كشور پهناور، پيش از وي حدود يكصدسال در سايۀ حكومت آل‌بويه داراي تسامح مذهبي بوده و ارادت به اهل‌بيت زمينه را براي رشد تشيع دوازده‌امامي و فرقۀ اسماعيلي فراهم كرده و از طرف ديگر نزاع‌هاي فرقه‌اي و تشنجات اجتماعي و مقابله با فاطميان و عوامل داخلي آنان (اسماعيليان) كه درصدد توسعۀ قلمرو خود بودند؛ وضعيت سياسي دولت را متزلزل كرده بود. خواجه به‌ناچار در جهت ايجاد تمركز سياسي در ايران، و براي يك‌دست‌كردن جامعه از لحاظ مذهبي فعاليت‌هاي بسياري انجام داد. در آن زمان كه مذهب رسمي خلافت عباسيان مذهب حنفي بود و فاطميان با مذهب شيعۀ اسماعيلي درصدد توسعۀ نفوذ بودند و مذهب حنبلي از پيروان اندك و مذهب مالكي در آفريقا بود، لذا خواجه با رسمي‌كردن مذهب شافعي، زمينه را براي استقلال مذهبي از عباسيان و پيشگيري از نفوذ فاطميان و يك‌پارچه‌كردن كشور پهناورايران فراهم آورد. اين نوشتار در پي اثبات آن است كه مخالفت سرسختانۀ خواجه با تشيع نه از سر عداوت با اين مذهب بوده است، چراكه دلايلي استوار بر گرايش وي به تشيع وجود دارد، بلكه به دلايل سياسي و اجتماعي چاره‌اي جز اتخاذ اين رويكرد نداشته و اين تاكتيك، براساس مصالح سياسي و اجتماعي بوده است.