ارﺗﻘﺎي ﺑﻬﺮه وري ﺳﯿﺴﺘﻢﻫﺎي زراﻋﯽ دﯾﻢ در اﯾﺮان: دﺳﺘﺎوردﻫﺎ و ﭼﺸﻢ اﻧﺪاز

از مجموع 16/5 ميليون هكتارمساحت اراضي كشاورزي كشور، حدود14/7 ميليون هكتار 89 درصد) به اراضي زراعي و بقيه 11 درصد به باغات اختصاص دارد. از مجموع سطح زراعي، حدود 59 درصد به كشت آبي و 41 درصد به كشت ديم اختصاص دارد. همچنين، نزديك 76 درصد كل اراضي زراعي زير كشت بوده و 24 درصد آن آيش ميباشد. بررسي آمار متوسط 4 ساله اخير 1394-97 وزارت جهاد كشاورزي نشان ميدهد كه در حال حاضر سطح زير كشت ديم در محصولات زراعي و باغي كشور به ترتيب نزديك 5,300,000 و 380,000 هكتار ميباشد. بر اساس اين آمار، استان هاي كرمانشاه حدود 645 هزار هكتار معادل 12/1 درصد)، كردستان حدود 593 هزار هكتار معادل 11/2 درصد، آذربايجان شرقي حدود 532 هزار هكتار معادل 10 درصد)، لرستان حدود 384 هزار هكتار معادل 7/2 درصد)، اردبيل حدود 364 هزار هكتار معادل 6/9 درصد و همدان حدود 363 هزار هكتار معادل 6/8 درصد بيشترين سطح زراعت ديم را به خود اختصاص مي دهند.در اين ميان 66/5 درصد سهم گندم، 18/5 درصد سهم جو، 9 درصد سهم نخود و حدود 2/5 درصد سهم عدس ميباشد. با توجه به اين آمار، غلات و حبوبات بخش عمده كشت ديم كشور را به خود اختصاص مي دهند و سالانه حدود 3,5 ميليون تن گندم، حدود بيش از 900 هزار تن جو و نزديك 200 هزار تن نخود توليد ميشود. با توجه به چالشهاي پيش روي كشاورزي ايران به ويژه بواسطه تغييرات اقليمي و كاهش منابع آ كشور، توجه ويژه به ارتقاي بهرهوري توليد در محصولات عمده نظامهاي زراعي ديم اهميت مضاعفي پيدا ميكند. اين موضوع ميتواند در قالب دو راهبرد كلي بهنژادي و بهزراعي صورت پذيرد كه با بهينه كردن روابط ژنوتيپ و محيط با مديريت مناسب منجر به حصول حداكثر عملكرد محصول شود.در اين راستا، پروژه ارتقاي امنيت غذاييبا هدف افزايش ثبات و پايداري توليد از طريق افزايش بهرهوري توليد محصولات ديم كشور با اولويت محصولات و استانهاي غالب و با اجراي بسته هاي مختلف بهنژادي و بهزراعي شامل ارزيابي ژنوتيپهاي مختلف محصولات گندم، جو، نخود، عدس و محصولات علوفهاي؛ سامانه هاي مختلف خاكورزي حفاظتي ؛ اجراي تناو زراعي؛ كنترل علفهاي هرز؛ تغذيه محصول؛ برداشت مكانيزهدر مناطق مختلف اقليمي در شرايط زارعينبا چهار استان كردستان، كرمانشاه، آذربايجانشرقي و لرستان و در قالب همكاري با موسسه تحقيقات بين المللي كشاورزي مناطق خشك ICARDA در سال 1394-95 آغاز شد كه در مقاله حاضر به دستاوردهاي اجراي اين پروژه پرداخته ميشود. نتايج به دست آمده نشان داد كه ميانگين عملكرد قابل دست يابي گندم در استانهاي آذربايجانشرقي، كردستان، كرمانشاه و لرستان نسبت به متوسط عملكرد كشاورزان هر منطقه، به ترتيب حدود %38، %15، %43 و %17 افزايش پيدا كرد. در مورد محصول جو، اين ميزان افزايش براي استانهاي آذربايجانشرقي، كردستان، كرمانشاه و لرستان به ترتيب %21، %25، %49 و %24 به دست آمد. در مورد محصول نخود، ميزان افزايش عملكرد در مقايسه با متوسط عملكرد كشاورزان منطقه در استان كردستان %4، در كرمانشاه %35 و لرستان %54 بود. نتايج به دست آمده از ارزيابي سامانه هاي خاكورزي نشان داد كه عملكرد محصول تحت تاثير اثر متقابل ژنوتيپ، محيط و نوع خاكورزي قرار ميگيرد. نتايج به دست آمده در استان آذربايجانشرقي نشان ميدهد كه در كشت محصولات گندم، جو و نخود، سامانههاي كشت مستقيم و كمخاكورزي نسبت به كشت مرسوم عملكرد بيشتري توليد ميكندبه منظور بيان مفهوم خلاء عملكرد، در اين مقاله، خلاء عملكرد ژنتيكي و مديريتي محصول گندم براي شهرستانهاي استان كردستان محاسبه و ارائه شده است كهدر آن، عملكرد 11 ژنوتيپ باران، اوحدي، داري1، هما، آذر2، سرداري، هشترود، داري2 ، ريژاو، ساجي و كراس سبلان در 7 شهرستان بيجار، دهگلان، ديواندره، سقز، سنندج، قروه و كامياران مورد ارزيابي قرار گرفت. ميزان خلاء عملكرد محصول در سه سناريو شامل 1 خلاء عملكرد مديريتي اختلاف متوسط عملكرد ارقام مورد بررسي با متوسط عملكرد 10 ساله كشاورزان مناطق مورد مطالعه)، 2 خلاء عملكرد ژنتيكي اختلاف عملكرد رقم برتر با متوسط عملكرد ارقام مورد بررسي و 3 كل خلاء عملكرد اختلاف عملكرد رقم برتر با متوسط عملكرد 10 ساله كشاورزان مناطق مورد مطالعه ارائه شد. نتايج نشان داد كه در بين مناطق مورد مطالعه، بيشترين و كمترين خلاء عملكرد مديريتي به ترتيب با % 86/9 و % 41/8 مربوط به شهرستانهاي ديواندره و دهگلان؛ بيشترين و كمترين خلاء عملكرد ژنتيكي به ترتيب با %26/7 و% 11/7 مربوط به شهرستانهاي سنندج و دهگلان؛ و بيشترين و كمترين خلاء عملكرد كل با %111 و %58 مربوط به شهرستانهاي سقز و دهگلان ميباشد. ميانگين خلاء عملكرد مديريتي، ژنتيكي و كل خلاء عملكرد در استان به ميزان %62/8، %17/8 و %91 محاسبه شد. با فرض كاهش خلاء عملكرد تا سطح عملكرد قابل دستيابي و حداكثر عملكرد قابل دستيابي در هر شهرستان، ميزان توليد گندم استان كردستان ميتواند نسبت به شرايط فعلي به ترتيب حدود بيش از 310 هزار تن و 440 هزار تن افزايش يابد كه با قيمت محصول گندم سال 98، ارزش ناخالصي معادل 5280 ميليون ريال و 7500 ميليون ريال ميباشد.با توجه به نتايج به دست آمده ميتوان دريافت كه عملكرد فعلي محصولات ديم در كشور با ظرفيت بالقوه عملكردي آن فاصله قابل ملاحظه اي داشته و ميتوان با مديريت بهينه ژنوتيپ و محيط، خلاء موجود را به حداقل ممكن رسانيد و ميزان بهره وري آ سبز در كشاورزي ايران را به مقدار قابل توجهي افزايش داد. همچنين، نتايج حاصل از ارزيابي صورت گرفته ميتواند مبناي طرح هاي ملي و استاني در تقويت سيستم هاي ديم مناطق غر ايران باشد و خطوط تحقيقاتي ويژه اي را براي پشتيباني به نژادي و بهزراعي در ديم زارهاي كشورتعريف نمايد.