مقايسۀ «عقل اوّل» در فلسفۀ ابن‌سينا، با «عقل» و «روح» پيامبر اكرم«صلوات الله عليه»، به عنوان «نخستين مخلوق» در آموزه‌هاي اسلامي

شيخ الرئيس ابوعلي سينا، «صادر اوّل» در فلسفۀ خود را «عقل اوّل» مي‌نامد و براي آن اوصاف خاصّي قائل است. از سوي ديگر در دين تعابير مختلفي دربارۀ «نخستين مخلوق» آمده است، كه از آن جمله، «عقل» و «روح رسول اكرم6» است. ابن سينا، براي نشان دادنِ سازگاري نظريۀ خود با آموزه‌هاي ديني، روايات مربوط به «اوّليّتِ عقل» را شاهد صحّتِ نظريۀ «اوّليّتِ عقل اوّل» مي‌آورد. در اين مقاله به موضوع ادعاي مطابقتِ «عقل اوّل» با دو تعبير دينيِ مذكور پرداخته و كوشيده‌ام ثابت كنم كه: اوّلاً معناي اصطلاح «عقل» در نظامِ آفرينش فلسفۀ ابن سينا، با معناي آن در آيات و روايات، و نيز معناي «اوّليّتِ عقل» در اين دو نظام، كاملاً با هم متفاوت‌اند و از اين‌رو اين دو غير قابل تطبيق با يكديگرند. ثانياً ابن سينا هيچ ذكري از احاديث نخستين مخلوق بودنِ «روح پيامبر اكرم6» نمي‌كند و نمي‌كوشد روح آن حضرت را با «عقل اوّل» تطبيق دهد، زيرا چنين تطبيقي مستلزم اشكالات متعددي است، و چه بسا وي به برخي از آنها آگاه بوده كه ادعاي آن را نكرده است. عمده‌ترين اين اشكالات، مسألۀ «تقدم نفس بر بدن» است كه شيخ الرئيس آن را قبول ندارد، در حالي كه رواياتِ متواتر، به صراحت بر آن دلالت دارند، و از اين‌رو نمي‌توان ادعا كرد كه «عقل اوّل» ـ كه در فلسفۀ بوعلي بر همۀ مخلوقات تقدم دارد ـ همان «روح حضرت رسول6» است، كه شيخ آن را حادث به حدوثِ بدن، و نه مقدم بر آن مي‌داند. در متن مقاله، بعضي ديگر از اشكالات مطابقتِ «عقل اوّل» با «روح» آن حضرت و ناسازگاري اين ادعا را با آموزه‌هاي وحياني نشان داده‌ام.