سخن بي‌واسطه خدا با صوفيان

سخن‌گفتن بي‌واسطه با خداوند ازجمله تجارب باطني است كه در آثار اهل ‌تصوف، بارها و بسيار از آن سخن گفته شده است‌‌‌‌‌‌‌‌‌. در نظر برخي اقطاب صوفيه، در تجارب صوفيانه‌اي از اين دست، صوفيِ سالك، صرفا سامعِ صوت و شنودۀ نداي الهي نيست، بلكه او نيز خداوند را مورد خطاب قرار مي‌دهد و وارد گفت‌وگو و مخاطبه با خداوند مي‌شود‌‌‌‌‌‌‌‌. صوفيان - متناظر با نبوت و سلسله انبيا - از ولايت و سلسله اوليا نيز سخن گفته‌اند و ضمن تمايزنهادن ميان سلسلۀ انبيا و سلسلۀ اوليا، براي هريك ويژگي‌ها و شاخصه‌هايي - ازجمله، شيوۀ خاص مخاطبۀ خداوند با هركدام از اين دو سلسله - برشمرده‌‌‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. به‌گمان و گفتۀ صوفيان، خداوند دو گونه مخاطبه با انسان داشته است: مخاطبه باواسطه و مخاطبه بي‌واسطه‌‌‌‌‌‌‌‌. مخاطبۀ باواسطه خداوند با انسان كه غالبا به‌ واسطه فرشتگان صورت مي‌گيرد، به انبيا اختصاص دارد و در واقع، ويژگي نبوت انبيا است و مخاطبه بي‌واسطه و مستقيم خداوند با انسان، به اوليا اختصاص دارد و در واقع، ويژگيِ ولايت اولياست‌‌‌‌‌‌‌‌. بدين‌ترتيب، از نظر ايشان، مقام ولايت در رتبه‌اي برتر از مقام نبوت قرار مي‌گيرد‌‌‌‌‌‌‌‌. مقصود صوفيان از سلسلۀ اوليا، علاوه بر انبيا كه افزون بر نبوت، واجد مقام ولايت نيز هستند، خودِ صوفيان‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. برخي از اهل ‌تصوف، سير صعودي انسان با گذر از همه عوالم امكاني و حضور در محضر خداوند را محمل و مبنايي براي امكان مخاطبه مستقيم و بي‌واسطه با خداوند قرار داده و براي ترسيم چنين سيري از معراج ‌پيامبر اكرم(ص) الهام گرفته و آن را در تجارب معنوي خود مشابه‌سازي كرده‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. در نوشتار حاضر، پس از گزارش قصۀ معراج بايزيد به‌مثابه نمونه‌اي از اين تجارب معراج‌گونه، ضمن واكاوي مبناي نظري صوفيان در باب امكانِ مخاطبۀ مستقيم با خداوند به بررسي و نقد ديدگاه صوفيان دربارۀ نحوه مخاطبه و ‌گفت‌وگوي خدا با انسان پرداخته شده است‌‌‌‌.