تحقير عقل، علم و خردستيزي در تصوف

آيين ‌تصوف به‌رغم آن‌كه براي غناي خود، عناصر معرفتي و اخلاقي فراواني را از اسلام وام گرفته است، نتوانسته تعارضات آشكارش با مباني قرآن و سنت را بپوشاند و تقابل و تعارض آداب و انگاره‌هاي صوفيانه با عقايد و آموزه‌هاي ديني را در آثار و انديشه‌هاي اهل ‌تصوف به‌عيان مي‌توان مشاهده كرد‌‌‌‌‌‌‌‌. ناسازگاري نوع نگرش صوفيه با نگاه اسلام و اهل‌ بيت(عليهم السلام)، به شأن و جايگاه عقل از نمونه‌‌‌هاي بارز و برجستۀ تقابل و تضاد انگاره‌هاي صوفيانه با ارزش‌ها و عقايد اصيل اسلامي است‌‌‌‌‌‌‌‌. در انديشۀ اسلامي، عقل جايگاهي بس بلند و بالا دارد و در منابع ديني، حجتِ باطني و راهبرِ مسير كمال و هم‌شأن و رتبه با حججِ ظاهري (انبيا و اهل بيت) معرفي و به زيباترين بيان‌ها و تعابير، توصيف و ستايش شده است؛ حال آن‌كه اهل ‌تصوف، عقل را عِقال دانسته و موجودي حقير و مانعِ تعالي، سزاوار نكوهش و هم‌رديف هوا و وسوسه‌گر انگاشته‌اند كه صوفيِ سالك را از مسيرِ سلوك منحرف و منعزِل مي‌سازد و ازهمين‌رو، همواره نسبت به اِتباع از عقل و خِرد هشدار و زِنهار داده‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. صوفيه و به‌ويژه شاعران صوفي‌مسلك، با ايجاد تقابل ميان عقل و عشق، و برترنشاندن عشقِ صوفيانه، بيشترين هجوم و حمله به ساحت عقل را در مقام مقايسۀ آن با عشق وارد ساخته‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. در اين مقاله با استناد به آثار و اشعارِ اهل ‌تصوف و ذكر نمونه‌هايي از نظم و نثر در نگاشته‌هاي صوفيه كه ناظر به تحقير عقل و نقدِ و نكوهش خِردورزي تعقل‌اند، به تبيين نگرش صوفيه به عقل و خِردورزي پرداخته شده است و با استناد به آيات قران كريم و اشتشهاد به رواياتي از معصومين، تلاش شده تا ضمن بيان و بازشناسي جايگاه عقل در آموزه‌هاي اسلامي، تقابل نگرش اهل ‌تصوف با نگاه و رويكرد مترقي دين به عقل و جايگاه آن نشان داده شود‌‌‌‌‌‌‌‌.