شطحيات صوفيه در سنجه آيات و روايات

بسياري از اهل ‌تصوف و به‌ويژه اقطاب صوفيه، از مبالغه و متناقض‌گويي و بيان عبارات و تعابير عجيب و آكنده از ابهام و پيچيدگي كه اَشبه به كفرگويي و عمدتا در تقابل و تناقض با ظاهر شريعت ‌بوده‌اند، اِبا و اِمتناع نمي‌كردند. آنان اين الفاظ و عباراتِ را برآمده از سويداي دل و حاصل وجد و جوشش دروني و بازتاب حالِ سالِك شوريده انگاشته و «شطحيات» مي‌ناميدند. «انا الحقْ» گوييِ حسين بن منصور حلاج و همچنين عبارت «ليس في الجبة سوي اﷲ» از جنيد بغدادي را مي‌توان دو نمونه از انبوه شطحيات و عبارات غلوآميزي به‌حساب آورد كه اهل ‌تصوف در شأن خود و با دعويِ گزاف الوهيت و انگاره‌هاي واهي وصول و اتحاد به حق - در قالب شطحيات - بر زبان جاري مي‌ساختند. كتاب شرح شطحيات، اثرِ روزبهان بقلي از آثار در خور توجهي است كه به گردآوري شطح‌واره‌هاي اعاظمِ صوفيه پرداخته و در مقام تفسير و شرح و شكافت معنا و مدلولِ شطحياتِ صوفيه برآمده است. ازآن‌جاكه اهل ‌تصوف بيان اين الفاظ را ناسازگار با آموزه‌هاي ديني نمي‌دانند و بلكه اين شطحيات را بيان حقيقت و لبّ دين مي‌انگارند، بايسته است ميزان تطابق شطحيات صوفيه با آموزه‌هاي شيعي - اسلامي به‌دقت بررسي شود. در اين نوشتار، پس از اشاره به معنا و مفهوم شطح در عرف و ادبيات صوفيه و نيم‌نگاهي به پيشينۀ آن، شطحياتِ ابوالحسين مزين و ابوالقاسم نصرآبادي - دو تن از صوفياني كه روزبهان بقلي به شرح و شكافتِ شطحيات آنان پرداخته است – به‌دليل اهميتِ محتوا، بررسي و به سنجه آيات و روايات سنجيده شده‌اند. محتواي شطحيات اين دو تن، دربرگيرنده مباحثي در باب عبوديت، ربوبيت و استغفار است كه از چالش‌برانگيز‌‌ترين مباحث حوزه ‌تصوف به‌حساب مي‌آيند. معناكاوي اين شطحيات، تقابل و تعارض آشكار مضامين ‌آن‌ها با اصول و انگاره‌هاي اسلامي - شيعي را آشكار مي‌سازد.