نگاه صوفيه به احاديث؛ ابهامات و تناقضات

اگر بدون داوري و براساس مدعاي خودِ صوفيه، ‌تصوف را در شمار جريان‌هاي اسلامي به‌حساب آوريم، شيوۀ بهره‌گيري آن‌ها از دو منبع اصلي دين، يعني قرآن و حديث ازجمله مسائل مهم و در خور توجه و تأمل بوده و منتقدان ‌‌متصوفه از همين زاويه، نقدهاي جدي و مهم بر اهل ‌تصوف وارد كرده‌‌‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. بررسي ديدگاه‌ها و بازخواني آثار صوفيه نشان مي‌دهد كه برخي اهل ‌تصوف دربارۀ ضرورت و حتي مطلوبيتِ رجوع به احاديث‌ و بهره‌گيري از آن‌ها، ترديدهايي روا داشته‌اند. البته، ديدگاه‌هاي ‌آن‌ها در اين زمينه مبهم و تا حدي نامنسجم مي‌نُمايد؛ زيرا گاه در پيِ حديث‌بودن را بيهوده و مايۀ‌ گمراهي انگاشته و از توسل به احاديث نهي كرده‌اند و گاه بر تعبد به محتواي احاديث و لزوم تبعيت از ‌آن‌ها تأكيد كرده و آن را يگانه راه رَستن از ورطۀ ضلالت دانسته‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. در اين مقاله، به جايگاه حديث (سنت) - به‌عنوان يكي از منابع اصيل اسلامي - در نگاه و نگرۀ صوفيه و ديدگاه‌‌‌هاي متفاوت در باب بهره گيري از احاديث اشاره شده و ضمن برجسته‌ساختن اختلافِ ‌نظرها‌ي صوفيان در اين زمينه، به واكاوي تفاوت‌هاي ماهوي و بنيادين شيوه صوفيه، با شيوۀ رايج در بررسي دلالي و سندي روايات و بهره‌گيري از آن‌ها پرداخته شده است‌‌‌‌‌‌‌‌. بررسي‌ها نشان مي‌دهد، اهل ‌تصوف و عالمانِ صوفي‌مشرب، هم در روش درك و فهم احاديث و نقل مضمون ‌آن‌ها و هم در بررسي سند احاديث، مبنا و رويكردي متفاوت و توأم با تساهل دارند و شيوۀ بهره‌گيري صوفيه از روايات، بيشتر تأييدي - الهامي (نه كشفي - استنادي)، بوده و بر اين اساس، احاديث بيشترمؤيدي بر مشاهدات و مكاشفات ‌آن‌ها و يا الهام‌بخش ‌آن‌ها در طي طريق حقيقت به‌حساب آمده‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. اهميت اين نوشتار ازآن‌روست كه موضع ما دربارۀ صوفيه هرچه كه باشد، توجه صوفيه به چنين نقدهايي و تلاش براي پاسخگويي و ارائه ضابطه‌‌اي روشن، مي‌تواند راه را بر برخي زمينه‌هاي انحراف و كژروي ببندد.