مقايسه تأثير انديشه توحيدي در گفتار امام علي(عليه السلام) و شطحيات بايزيد بسطامي

بنيان هستي‌شناسي اسلام بر وحدانيت حق ‌تعالي استوار گشته است. درك و اعتقاد به وحدانيت الهي در نحله‌هاي گوناگون فكري در ميان متفكران، اما متفاوت است. اين مذاهب فكري، همه از كتاب و سنت بهره گرفته و انديشه‎هاي خويش را سامان بخشيده‌اند. برخي چون صوفيه با حركت در مسير كشف و شهود، به عينيت حضرت حق با مخلوقات و برخي نيز چون حضرات معصومين(عليهم السلام) به بينونيت ذات حضرت حق و كائنات رأي داده‌اند. فرضيه اصلي اين پژوهش اين است كه پيشينه اعتقادي افراد بر سخنان آنان درباره خدا و گفتارشان با خدا تأثير مستقيم مي‌گذارد. در اين معنا، هنگامي ‌كه شخص، به عينيت ذات حق با مخلوقات خويش معتقد باشد، به‌ناگزير «سبحاني ما أعظم شأني» از زبان او صادر مي‌گردد و زماني كه به بينونيت اعتقاد دارد، محصول آن «سبحانك و تعاليت» مي‌شود. اين پژوهش، با كاوش در گفتار امام علي(عليه السلام) و بايزيد بسطامي، درصدد كشف رازهاي اين سخنان است تا از اين طريق، نقصان انديشه توحيدي صوفيان و علو معاني عميق توحيد تشيع را نشان دهد. حاصل تتبع در مقوله حاضر نيز اين است كه شطحيات بايزيد، مايه‌اي از انديشه‌هاي اصيل ديني ندارد و براي توجيه او نمي‎توان از ادله قرآني و روايي بهره‌اي جست؛ زيرا اين دلايل به پيراستن و تنزيه حضرت حق نمي‌انجامد؛ مسأله‌اي كه در انديشه متصوفه بسيار محل اشكال است.