كژتابي‌هاي اشعار عرفاني درخصوص نسبت خداوند با موجودات – بررسي موردي: منطق الطير عطار و گلشن راز شبستري

نوع و نحوه رابطۀ خداوند با مخلوقات (ماسوي اللّه) همواره ازجمله مسائل مهم و مناقشه‌بر‌انگيز بوده و در همين راستا، برخي از صوفيان بر اين باورند كه كل عالم، تنها تجلي ذات باري‌ تعالي و پرتويي از وجود مطلق (خداوند) است‌‌‌‌‌‌‌‌. رويكردها و ديدگاه‌هاي اهل ‌تصوف نيز در اين زمينه گونه‌گون و گاه مشوب به گمانه‌زني بوده است و هريك به‌زعم و ظن خود در ترسيم و تبيين اين رابطه قلم زده‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. پوشيده نيست كه بيان مباني و معاني در قالب اشعار و امثله، از ديرباز ابزار مؤثري در معرفي و بسط و برجسته‌سازي عقايد و انديشه‌ها و به‌ويژه اصول و انگاره‌هاي اهل ‌تصوف بوده و ازهمين‌رو، بسياري از صوفيان و اهل سلوك كه دستي بر آتش شعر و غزل‌سرايي داشته‌اند، از قالب‌هاي ادبي و اشعار عارفانه براي ارائه و عرضهٔ مؤثرِ معاني و مباني خود بهره گرفته‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. عطار نيشابوري و شيخ محمود شبستري - دو صوفي و شاعر بلندآوازه - در دو اثر ارزنده ادب پارسي (منطق الطير و گلشن راز) ضمن طرح و ترويج انگاره‌ها و آموزه‌هاي اهل تصوف - در قالب اشعار و حكايات منظوم - با توسل به برخي تشبيه و تمثيل‌ها درصدد تبيين و ترسيم نوع و نحوه رابطه خداوند و مخلوقات برآمده‌اند كه البته افزون بر برخي ابهام‌ها، كاستي‌ و كژتابي ‌آن‌ها نيز كم نيست‌‌‌‌‌‌‌‌. در اين مقاله تلاش شده تا با بازخواني دقيق شماري از ابيات منطق الطير و گلشن راز، افزون بر واكاوي برخي مفاهيم صوفيانه، تشبيه‌ها و تمثيل‌هاي ارائه شده در تعريف و تبيين رابطه خداوند و ماسوي اللّه - از جمله «تمثيل عدد يك و اعداد»، «تمثيل قطره و دريا» و«تمثيل سيمرغ و مرغان» - تحليل و نقد شود و از رهگذر تطبيق با مفاهيم قراني و روايي، كم مايگي و انحراف و اعوجاج آن‌ها بيش از پيش پيدا و پديدار شود‌‌‌‌.