مقام و موقعيت قطب در تصوف با رويكرد مصداقي به سه فرقه نعمت‌اللهيه، نوربخشيه و ذهبيه

به‌رغم آن‌كه ‌تصوف و صوفي‌گري - به‌عنوان يكي از جريان‌هاي ديرپا و درخور توجه در عالَم اسلام - در طول تاريخ، شاخه‌ها و انشعابات فراوان يافته و فرقه‌‌‌ها و سلسله‌‌‌هاي صوفيانه، انگاره‌ها و مشي و مباني متفاوتي داشته‌اند، اما اصول و انگاره‌‌‌هاي مُجمعٌ‌عليه و مشتركي را مي‌توان در همه اين نحله‌ها جست‌وجو كرد. اعتقاد به ولايتِ اقطاب، يكي از همين انگاره‌‌‌هاي مشترك است‌‌‌‌‌‌‌‌. «قطب» در نظر صوفيه به كسي اطلاق مي‌شود كه افزون بر طي مسير سلوك و دست‌يافتن به مقام «فناء في‌اللّه»، اجازه و نصّي - از قطب پيشين - براي خلافت و رهبري فرقه دارد؛ اجازه‌اي كه‌ بي‌‌انقطاع و افتادگي، به يكي از ائمه معصومين(عليهم السلام) ختم مي‌شود‌‌‌‌‌‌‌‌. قاطبۀ صوفيه شأن و مقامي والا و ويژه براي قطب قائل‌اند؛ چنان‌كه صوفيان گنابادي، ولايت و امامت معصومين(عليهم السلام) را به اقطاب اين سلسله نيز تسري داده‌اند و جايگاه اقطاب در نظام تكوين و تشريع را همان جايگاه امامان معصوم دانسته و علم غيب و الهام را نيز يكي از شئون اقطاب انگاشته‌‌‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. افزون بر اين، برخي فرقه‌هاي صوفيه شرط پذيرش اعمال را نيز تبعيت از قطب برشمرده‌اند و و براي تشرف به محضر اقطاب، آدابي ويژه در نظر گرفته‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. هرچند انگارۀ اعتقاد به اقطاب، به‌نوعي برگرفته از آموزه‌هاي شيعي در باب ولايت ائمه اطهار(عليهم السلام) است، اما نبايد از نظر دور داشت كه اين آموزه كه ركن هويت‌ساز مذهب شيعه به‌حساب مي‌آيد، فرق و فاصله بسيار با انگارۀ ولايت در سياق سنت صوفيه دارد؛ ازجمله اين‌كه ولايت در تفكر شيعي، منحصر در امامت ائمۀ اطهار(عليهم السلام) است، اما ولايت در انديشۀ صوفيه به مقام فناء في‌اللّه اشاره دارد كه مصاديق آن مشايخ و اقطاب صوفيه‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. در اين نوشتار با استناد به آثار و منابع فرقۀ نعمت‌اللهيه و فرقۀ ‌ذهبيه، به بررسي اعتقادات و ادعاهاي ‌آن‌ها دربارۀ مقام و موقعيت و همچنين شئون «قُطب» پرداخته شده است‌‌‌‌.